مقایسه‌ی رسم‌الخط‌ لکی(علی ایوتوندی) و رسم‌الخط کردی برای نگارش به زبان لکی 

علي ايوتوندي

---

مقدمه

صد سالی هست که از عمر ابداع رسم‌الخط کردی می‌گذرد، و شاید بیش از 20 سالی می‌شود که به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد و برای آن کلاس آموزشی گذارده و در مدارس کردستان عراق آموزش داده می‌شود.

این کار به‌ راستی شایسته‌ی بزرگ‌داشت و سپاس‌گذاری است، چرا که تقریباً به راحتی می‌توان زبان کردی سورانی را با آن به نگارش درآورد. البته کاستی‌هایی در خود دارد، اما به هر حال یک خط توانا برای نگارش به زبان کردی(سورانی) است.

ذکر این نکته لازم است که با اینکه این رسم الخط برای نگارش به زبان کردی سورانی تواناست اما برای نگارش به زبان کردی کرمانجی ناتوانی‌هایی در آن دیده شد، بنابراین کردزبانان کرمانج از رسم الخط لاتین استفاده نمودند، و امروزه هر دو خط کردی (لاتین و عربی) مورد استفاده است و گستردگی دارند.

تا چند سال پیش زبان لکی را گویشی از زبان کردی می‌گفتند، اما در طول این سالها این نظر به چالش بسیار عمیقی کشیده شده است. و اکنون هیچ زبان‌شناسی با جزمیت تمام نمی‌گوید که لکی گویشی از زبان کردی است. و مجبور شده‌اند که برای اطمینان خاطر خود کردی را مجموعه‌ای چند زبان بدانند.

این سخن ایشان زمانی به واقعیت سوق پیدا می‌کند که زمانی که زبان هورامی را با سورانی و یا سورانی را با کرمانجی ، هورامی با کرمانجی، زازا با کرمانجی، زازا را با سورانی مقایسه می‌کنیم با دو دستور زبان متفاوت، دو زبان با دو نظام آوایی مختلف روبرو می‌شویم و تنها در تعداد واژگان مشترک است که با هم رابطه و پیوند دارند، و این هم به خاطر همریشگی تمام زبانهای ایرانی است.

به هر حال، چند سالی هست که دانایان لک‌زبان به امر پژوهش در مورد زبان و فرهنگ لکی پرداخته‌اند و خدا را شکر به نتایج بسیار خوبی هم رسیده‌ایم، و شاهد نگارش ده‌ها کتاب و صدها مقاله درباره‌ی زبان و ادبیات لکی هستیم. و اگر ان‌شاءالله این امر پیوسته باشد، مطمئناً به نتایج خوبی هم خواهیم رسید.

با اینکه تمام کارهایی که برای زبان و فرهنگ لکی انجام گرفته است، در خور توجه هستند، اما متأسفانه به دستور زبان و نظام آوایی این زبان کمتر نظر شده است، و بیشتر شاهد نگارش فرهنگ لغت، ضرب‌المثل ، تاریخ و … هستیم. کتابهایی که درباره‌ی دستورزبان لکی به نگارش درآمده‌اند، آنقدر کاستی دارند که آدمی را مأیوس می‌سازند، اما به هر حال هایی است که به هویی می‌رسد و این شایسته‌ی تقدیر است.

چند صباحی است که جوانان لک‌زبان برای نگارش زبان خود به ابداع رسم‌الخط‌هایی پرداخته‌اند و این مایه‌ی سرخوشی است. اما متأسفانه به نظام آوایی زبان لکی کمتر توجه شده‌ است، نکته‌ای که در این‌جا لازم است گفته شود که یک رسم‌الخط قوی رسم الخطی است که به نظام آوایی زبان توجه کند نه به تعداد صامتها و مصوت‌های آن، به اینکه مثلاً زبان لکی دارای بیش از 30 مصوت مرکب (دو مصوتی)، چندیین مصوت سه صدایی و … است که رسم‌الخط‌های ایجاد شده کمتر به این امر توجه داشته‌اند.

به هر حال، به خاطر اینکه هیچ کار گروهی در این زمینه یعنی ابداع رسم‌الخطی برای نگارش زبان لکی انجام نگرفت، بنابراین تنها به همان استفاده در سایت‌ها و وبلاگ‌ها ختم شد. و این امر موجب شد که برخی از نویسندگان لک برای نگارش کارهای خود به سوی رسم‌الخط کردی سوق پیدا کنند. و امروزه این امر رو به فزونی نهاده است.

البته در سال 1391 کارگروهی برای ایجاد رسم‌الخطی برای نگارش به زبان لکی و لری، از سوی اداره‌ی ارشاد استان لرستان ایجاد شد، اما متأسفانه پیگری لازم را در بر نداشت.

ذکر نکته‌ای لازم است و آن اینکه، تا به اکنون 4 کتاب(در مورد زبان و فرهنگ لکی) با 3 نوع رسم‌الخط ابداعی به چاپ رسیده‌اند، که هر کدام دارای شایستگی‌ها و نیز کاستی‌هایی می‌باشند:

1. "فرهنگ مختصر لکی"، نوشته‌ی آقای رضا حسنوند [ابداع رسم‌الخط: رضا حسنوند؛ سال ابداع:1391] .
2. "ادبیات عامه لکی"، نوشته‌ی آقای امیدعلی نجف‌زاده قبادی [ابداع رسم الخط:بهادر غلامی، سال ابداع:1391]
3. "زبانزدها و کنایه‌های لکی"، نوشته‌ی آقای عباس اسدی و سلطانعلی قادری [ابداع رسم الخط: علی ایوتوندی؛ سال ابداع: 1388].
4. "قواعد دستوری در گفتار مردمان لک"، نوشته بنده حقیر (علی ایوتوندی) [ابداع رسم الخط: علی ایوتوندی؛ سال ابداع: 1388].

و دیگر کتابهایی که به زبان و فرهنگ لکی پرداخته‌اند یا به خط فارسی و یا کردی به نگارش درآمده است.

آشنایی با رسم الخط لکی(علی ایوتوندی)

حروف زبان لکی:

مجموع نشانه هایی که برای نشان دادن آواهای هر زبان به کار می رود و درلکی :

آ –  أ –  إ –  ٱ –  ئ  – ۀ –  ب –  پ –  ت –  ڈ – ج –  چ –  خ –  د –  ر –  ڕ – ز –  ژ – س –  ش –  ع –  ڠ –  ف –  ق – ک –  گ –  ل – ڵ –  م –  ن – ڤ –  ه  – ی –  ێ –  ۊ –  ؤ –  ۉ –  ۈ –  ۏ –  و –  ۆ –  آٰ –  إٓ –  آءَ –  آءْ  – نْ

واج

هرکدام از آواهای زبان را واج می گویند. از کوچک ترین واحد صوتی متمایز، یعنی کوچک ترین واحد صوتی ای که می تواند تغییری در معنا ایجاد کند.

مثال: ڕۈ (رود) ، زۊ (زود)، زؤر (ظهر)، زۉن (زبان)، تۆت (ناتوان در گفتار)

انواع واج

واج ها به دو دسته تقسیم می شوند : صامت ، مصوت.

مصوت های لکی:

مصوت : آوایی است که با لرزش تار آواها از گلو بیرون می آید و هنگام ادای آن دهان گشاده می ماند.

مصوت ها در لکی حداقل 22 تا هستند:

آ –  أ –  إ –  ٱ –  ئ  – ۀ – ی –  ێ –  ۊ –  ؤ –  ۉ –  ۈ –  ۏ –  ۆ –  آٰ –  إٓ –  آءَ –  آءْ، ئءُ، أءُ، آءُ، آۏ 

صامت های لکی:

صامت :  آوایی است که درادای آن جریان هوا  هنگام خروج در نقطه ای میان گلو ولب ناگهان به مانعی برخورد می کند.

صامت ها در لکی حداقل  31 تا هستند :

ب –  پ –  ت –  ڈ – ج –  چ –  خ –  د –  ر –  ڕ – ز –  ژ – س –  ش –  ع –  ڠ –  ف –  ق – ک –  گ –  ل- ڵ –  م –  ن – ڤ –  ه  – ی  – ݩ- و، هٛو، گٛو، خٛو

نکته :

در رسم الخط لَکی اگر واژه ای با یکی از مصوت های زیر شروع شود قبل از آنها حرف «ع» قرار می گیرد(این حرف (ع) خودش به خودی خود صدایی تولید نمی کند بلکه تنها حرکت می پذیرد.):

نکات:

در لکی و رسم الخط آن:

1) حرف « ح » حذف شده است و به جای آن از « ه » استفاده می شود.

2) حروف« ذ – ض – ظ » حذف و به جای آنها از حرف« ز » استفاده می شود.

3)  حروف« ث – ص » حذف و به جای آنها از حرف« س» استفاده می شود.

4)  حرف« ط » حذف و به جای آنها از حرف« ت » استفاده می شود.

5)  حرف« غ » حذف و به جای آنها از حرف« خ» استفاده می شود.

6) به حروفی که مصوت فتحه را می پذیرند حرف « أ» اضافه می کنیم.

7) به حروفی که مصوت کسره را می پذیرند حرف « إ» اضافه می کنیم. مثل: دأر(دَر)

8) به حروفی که مصوت ضمه را می پذیرند حرف « ۉ» اضافه می کنیم. مثل بۉن(بام)

9) به حروفی که مصوت « ئُو » را می پذیرند حرف « ۈ» اضافه می کنیم. مثل: دۈ (دوغ)

10) به حروفی که مصوت « ایی مثل دیر» را می پذیرند حرف « ی » اضافه می کنیم. مثل: سیر(سیر)

11) به حروفی که مصوت « آ» را می پذیرند حرف « آ » اضافه می کنیم. مثل: چآرأ (چاره)

12) در لکی مصوت هایی وجود دارد که در فارسی وجود ندارد که عبارتند از:

 الف) مصوت « ؤ » : این حرف صدایی شبیه «ö» در لاتین است و حروفی که این مصوت را می پذیرند به آن «ؤ» اضافه می کنیم. مثل: دؤ : عدد 2

 ب) مصوت « ۆ» : این حرف صدایی شبیه « œ» در لاتین است و حروفی که این مصوت را می پذیرند به آن «ۆ» اضافه می کنیم. مثل: دۆم(دُم)

 ج) مصوت « ئ » : این حرف صدایی شبیه « ё» در لاتین است و یا صدای « اِ کشیده» را دارد و حروفی که این مصوت را می پذیرند به آن «ئ» اضافه می کنیم. مثل: گئ (نوبت)

د) مصوت « ێ» : این حرف صدایی شبیه «ی» کوتاه یا سنگین است و حروفی که این مصوت را می پذیرند به آن «ێ» اضافه می کنیم. مثل: ڨێ (بید)

ه) مصوت « ۏ» : این حرف صدای (اُ) کشیده را دارد. مثل: کۏم (صبر کردن)

و) مصوت «ۊ» : این حرف صدای مانند مصوت (ü) در لاتین دارد. مثل: دۊ (دود)

ز) مصوت «ٱ » : این حرف را میتوان فتحه کشیده خواند. این حرف در زبان اوستایی موجود است. مثل: هٱر (همیشه) در مقابل هأر(هر)

ح) مصوت « آٰ» : این حرف صدای (آ) کشیده را دارد. مثل: دآٰ (مادر) در مقابل دآ (داد)

ط) مصوت « آءَ» : این حرف صدایی مرکب از مصوت (آ) و (-َ کوتاه : أ ) را دارد. میآءَرإن (به او می زد.)

ی) مصوت « إٓ »: این حرف مرکب دو مصوت (إ) و (آ) می باشد. مثل: سٕآل(سؤال) ، در مقابل سآل (سال)

ک) مصوت « آءْ» : این حرف صدایی مرکب از مصوت (آ) و (_ِ کوتاه یا إ ) را دارد. شآءْت (شاهد) ، در مقابل شآد (شادان)

ل) مصوت « ۀ » : این حرف از ترکیب دو مصوت (-ِ کوتاه یا همان إ) و (-َ کوتاه یا همان أ) تشکیل می شود. مۀرزێ (می ارزد) در مقابل مأرزی (می ریزد)

13) در لکی حروفی وجود دارد که در فارسی وجود عینی ندارد  به عبارتی در الفبای فارسی نیست که عبارتند از:

الف) حرف «ڵ » که مانند «ل» تشدید دار اما از ان سبک تر، کأڵ (پازن)، دأڵ(سگ ماده)

ب) حرف « ڕ » که مانند «ر» تشدید دار اما از ان سبک تر، کأڕ (ناشنوا)، مأڕ(غار)

ج) حرف «ݩ» که با حرکت پذیری حرف ماقبل خود صدایی مابین حرف «ن» و «گ» تولید می کند که به آن نون خیشومی یا تو دماغی می گویند. مثل: مإنْآ (گاو)، هأݩإڵ (زیر بغل)

د) حرف « ڈ » که حرفی مابین (ت) و (د) دارد. مثل: مأڈ (مدد) ، در مقابل مأد (مد)

ه)حرف«ڠ » : که حرفی مابین (خ) و (غ) دارد. مثل: مإرڠ (مرغ)

و) حرف «هٛو): که حرفی مابین «ه» و «و» است، هٛوأر : خورشید

ز) حرف «گٛو): که حرفی مابین «گ» و «و» است، گٛوأر : گوساله

ح) حرف «خٛو): که حرفی مابین «خ» و «و» است، خٛوأ : خواهر

14) حرف « ع » به مانند « ء » در زبان فارسی و عربی عمل می کند و حرکت می پذیرد . با این تفاوت که در پایان  یا میان کلمه نمی آید.

15) حرف «ݩ» نیز نمی تواند در اول کلمه قرار بگیرد و با حرکت (صدا پذیری ) حرف قبل از خود معلوم می شود.

16) حرف «و» همان (واو) است اما به شکل عربی آن ، و باید که قبل و یا بعد آن حرف صدادار قرار بگیرد. وإژأ (خودش است)، در مقابل ڨإژأ (وجب)

برای بهتر فهمیدن نگارش به این رسم الخط در زیر چند جمله فارسی آورده و معادل آن را به خط لکی می نویسیم.

مقایسه‌ی رسم‌الخط‌های معروف برای نگارش به زبان لکی

در زیر به مقایسه‌ی آوانگاره‌های رسم‌الخط‌های معروف برای نگارش به زبان لکی می‌پردازیم.

تعداد همخوان‌ها و واکه‌ها در هر کدام از رسم‌الخط‌ها

ویژگی‌های نظام آوایی زبان لکی:

1. داشتن بیش از 17 مصوت ساده تک ‌آوایی (آ، آٰ، أ، إ ، ٱ، ۆ، ۉ، ۈ، ێ، ی، ئ، ۀ، ۊ، ؤ، آءْ، ۏ، آۏ و …)
2. داشتن بیش از 30 مصوت مرکب دو آوایی (دو مصوتی : ئءُ، أءُ، آءُ،آءَ و .. )
3. داشتن بیش از 5 مصوت مرکب دو آوایی (مصوت + صامت‌ نیم‌صدا: آو،آی، ئی،أی و …)
4. داشتن بیش از 5 مصوت مرکب سه آوایی(مصوت : ێآءَ ، ێآءُ و …)
5. داشتن حداقل 7 صامت اختصاصی (ڕ، ڤ، ڠ، ڈ، ڵ، هٛو، گٛو، خٛو)

نقاط قوت رسم‌الخط لکی (علی ایوتوندی)

رسم‌الخط ایجاد شده توسط بنده‌ی حقیر به دلایلی می‌تواند ارجحیت بیشتری برای نگارش به زبان لکی را داشته باشد، از جمله:

1. این رسم‌الخط شاید بتوان گفت بیش از 500 صفحه آواشناسی زبان لکی را در پشتوانه‌ی خود دارد.
2. این رسم‌الخط به نظام آوایی زبان لکی متوجه بوده است و تنها به تعداد آواهای آن نپرداخته‌ است، چرا که توسط این رسم‌الخط می‌توان آواهای سه صدایی و دو صدایی را به راحتی نگاشت و این امر توسط 6 کرسی «الف، همزه، یاء ، واو، ۀ و عین» انجام می‌پذیرد. اما رسم‌الخط‌های دیگر در این امر ناتوانی‌هایی در خود دارند.
3. نظام آوایی زبان لکی یک نظام آوایی پویا است، و این رسم الخط توانایی همراهی با آن را دارد.
4. چون این رسم‌الخط یک رسم‌الخط آوانگار است بنابراین به راحتی یاد گرفته می‌شود.
5. این رسم الخط با تلفظ و گفتار همراه می‌شود نه اینکه گفتار و تلفظ را همراه خود کند. این خط هر آنچه یک لک‌زبان به زبان می‌آورد و تلفظ می‌کند می‌تواند به نگارش درآورد.
6. این رسم‌الخط توانایی نگاشت همه‌ی لهجه‌های زبان لکی را دارد. اما دیگر رسم‌الخط‌ها این توانایی را در خود ندارند.
7. با اینکه به ظاهر می‌نماید این رسم‌الخط خوانا نباشد، اما در آزمایش‌هایی که انجام گرفته است خوانایی این رسم‌الخط با دیگر رسم‌الخط‌ها در بیشتر موارد برابری و در جاهایی برتری دارد.
8. چون لکی گویشی از زبان کردی نیست.
9. اگر به رسم‌الخط کردی بنویسیم، مجبوریم که به لهجه‌ی کردی جملات و نوشته‌جات لکی را بخوانیم. و ما رسم الخطی می‌خواهیم که هرآنچه می‌گوییم و به آنگونه که ما به لفظ می‌آوریم، بنویسد؛ نه ما را مجبور کند، که با او همراهی کنیم. به عبارتی ما رسم‌الخطی می‌خواهیم که با گفتار و گویش ما همراهی کند نه گویش و گفتار ما با او همراهی کند. در رسم‌الخط کردی بآؤر را باید به‌ۉر بنویسیم و بخوانیم. هآؤر(پستی) : هه‌ۉر ، گآؤر(باستان) : گه‌ور، دؤ (عدد 2): دۊ(دود)، سؤر (قرمز) : سۊر (عروسی) و … و اینگونه ما باید مرگ آواهای لکی را شاهد باشیم.
10. رسم‌الخط کردی توانایی نمود نظام آوایی زبان لکی را ندارد.
11. نمی‌توان آواهای زبان لکی را نادیده گرفت، چونکه ما نمی‌توانیم آنها را به نگارش در بیاوریم.
12. رسم‌الخط لکی یک رسم‌الخط آوانگار است، بنابراین یادگرفتنش آسانتر است. اما رسم‌الخط کردی یک رسم‌الخط آوانگار نیست، و برای یاد گرفتن آن می‌باید تبصره‌هایی را هم یاد گرفته و آنها را به کار برد تا بتوان کلمات کردی را بهتر تلفظ نمود. و این رسم‌الخط برای لکی که آواهایش دو برابر و حتی شاید سه برابر زبان کردی می‌باشد، نمی‌تواند کاربردی باشد.
13. در زبان لکی ما با کلماتی روبرو می‌شویم که دو مصوت و یا سه مصوت پشت سر هم دارند، و رسم‌الخط کردی راهی برای نگارش بهتر این واژگان را ندارد، نگارشی که به تلفظ نزدیک باشد. و رسم‌الخط لکی این مشکل را با معرفی 6 کرسی «الف، همزه ، ع ، ۀ ، و ، ی» حل نموده است.
14. رسم الخط کردی برای نگارش برخی از صامت‌های لکی جایی قرار نداده است به مانند «ڠ» ، «ڈ» ، «ݩ»، «هٛو»، «گٛو»، «خٛو».
15. رسم الخط کردی برای نگارش برخی از مصوت‌های واجب‌الذکر لکی جایی قرار نداده است به مانند «ؤ = دؤ، هؤ، زؤر، گؤر، مؤر» ، «ۏ= ژۏن، کۏم، ڕۏم» ، «آٰ= دآٰ(مادر) در مقابل دآ(داد)؛ شآٰد (شاید) در مقابل شآد(شاد)»، «آءُ = میآءُ، دآءُ، جآءُ، لآءُ» ، «ئ = بئر، مئر، لئ ، زئم»، «أءُ =  دأءُ، کأءُ، شأءُ»، «ٱ= بٱر(سهم) در مقابل سأم(سم)، زٱم(زخم)، مٱل(محل گذاشتن) در مقابل مأل(پرنده)، کٱڵ (زمان جفت گیری) در مقابل کأڵ(پازن)، شٱر (شهر) در مقابل شأر(شرع)»، «ئءُ = مئءُ(می‌خواهند)، نئءُ (نخواهند)»، «ۀ = مۀرزێ (می‌ارزد) در مقابل مأرزێ (می‌ریزد)، » «آءْ = دآءْن (دادن) در مقابل دآن (دادند)، شآءْد (شاهد) در مقابل شآد(شاد)»، « ٕآ = سٕآڵ (سوال) در مقابل(سال(سال)، مٕآد(معاد) در مقابل مآد(ماد)، ڕٕآم کإرد(رهایش کردم) در مقابل ڕآم کإرد (رام کرد)» و … .

نمی‌توان لکی را به رسم‌الخط کردی نوشت، به دلایلی:

چرا -أ- و -إ- را به صورت حرکت ( –َ ) و ( –ِ ) فارسی نمی‌نویسیم تا رسم الخط آسانتر شود:

1. در رسم الخط فارسی غالباً حرکات سه گانه –اَ-، -اِ- ، -اُ- نوشته نمی‌شود و این در خواندن نوشته مشکل ایجاد می‌کند. مثلاً اگر بخواهیم واژه‌ی با تلفظ لکی keram را به فارسی بنویسیم و حرکات آن را نگذاریم محتمل است که یکی از این واژگان در ذهن خواننده آورده می‌شود: «کَرَم – کِرِم –کَرِم، کِرَم و … ؛ اگر ما به جای « أ »، « –َ » و به جای « إ »،« –ِ » بگذاریم بنابراین به احتمال زیاد کسانی که بخواهند لکی بنویسند این حرکات را نمی گذارند و در خواندن مشکل ایجاد می شود.
2. در برخی واژگان بسیاری از صامتها پشت سر هم و چسبیده می آیند که این به زشتی نگارش می افزاید و خواننده را به سختی و تکلف می‌اندازد. مثلاً (نیشتإمیأسیأر مآڵۉن (در خانه‌شان نشسته‌ام): نیشتِمێیَسیَر ماڵۉن)
3. در برخی واژه‌ها ما می باید دو مصوت کوتاهِ همانند را پشت سر هم بیاوریم که اگر به رسم‌الخط فارسی بنویسیم نمی‌شود (سإءِم[سإءِمأ مآم]، سأءَر[بیأ سأءَر]، کأءَم[کأءَم آورد]، دأءَم[دأءَم سأن])

و در آخر اینکه

بنده بر روی رسم‌الخط‌ ایجاد کرده هیچ تعصبی ندارم، مطمئناً اگر رسم‌الخط دیگری وجود داشته باشد که از خط ابداعی بنده قویتر باشد، با کمال میل آن را پذیرا هستم، اما همانگونه که ذکر شد، هنوز رسم‌الخطی که بتواند نظام آوایی زبان لکی را به نمود آورد، بنده با آن روبرو نشده‌ام.

هیچ‌ لک‌زبان منصفی نمی‌پذیرد که نظام آوایی زبان لکی را بمیراند تا که بتواند لکی را به خط کردی و یا خط دیگر بنویسد، چرا که آن خط نمی‌تواند هر آنچه را او می‌گوید به نگاشت درآورد.

منابع

1. قواعد دستوری در گفتار مردمان لک، علی ایوتوندی، تهران، خلیلیان، 1392.
2. زبانزدها و کنایه‌های لکی، عباس اسدی گوهر گوش، سلطانعلی قادری، تهران، طهورا، 1392.

 

---

ذكر منبع نشان از حرفه اي بودن و اخلاق مداري ست.