معایب یارانه ها+ الزامات اجرای فاز دوم/ مصطفی شکری

مصطفی شکری*/ لکنا:

 

معایب یارانه ها+ الزامات اجرای فاز دوم

 

_______________________

 

معایب طرح پرداخت نقدی یارانه ها

 

با وجود اینکه طرح پرداخت نقدی یارانه­ها نسبت به نظام سابق پرداخت یارانه­ها (قبل از سال ۱۳۸۹) دارای مزایای زیادی می­باشد ولی برای اجرای فاز دوم یارانه ­ها باید به نقد و بررسی فاز اول پرداخت تا آگاهانه به فاز دوم وارد شویم. و در زیر به تعدادی از این نقد­ها اشاره می­شود.

 

۱٫     تورم ‌زا بودن پرداخت نقدی یارانه

 

با پرداخت نقدی یارانه‍ها، نقدینگی جامعه افزایش یافته و این امر باعث تشدید تقاضا در خانوارهای کم درآمد شده و تورم شدیدی در پی خواهد داشت، چرا ‍که در این خانوارها مصرف اشباع نشده وجود دارد و هرچه به آنها پرداخت شود، بلافاصله تبدیل به خرید می‏شود (قادری و همکاران، ۱۳۸۴).

 

تورم یکی از عوامل تشدیدکننده افزایش ضریب جینی (یعنی فاصله بین دهک ها) نیز می باشد چرا که در زمان رشد تورم، اقشاری که قدرت مالی و اقتصادی کمتری دارند، برای گرفتن دستمزد یا پول بیشتر قدرت چانه زنی کمتری دارند و قادر به تغییر درآمدهای خود نیستند. بنابراین انتظار طبیعی آن است که تورم فشار بیشتری به اقشار پایین جامعه آورده و در نتیجه ضریب جینی افزایش پیدا کند و این یعنی افزایش نابابری­ها. واضح است که اصلاح قیمتی باعث فشار بر اقشار کم‌درآمد جامعه خواهد‍ شد؛ بنابراین باید اقدام‌های حمایتی لازم به همراه نقدی‍کردن یارانه‍ها ‏انجام شود. در این ارتباط دولت باید به گروه‏های مشخصی که از طرح شناسایی قشرهای آسیب‍پذیر مرکز آمار استخراج شده است، به‌گونه‍ای کمک کند که فشار ناشی از افزایش هزینه‍ها ‏جبران شود.

 

۲٫     تغییر فرهنگ کار

 

عده‍ای از کارشناسان مطرح کرده‍اند که پرداخت یارانه باعث می‏شود مردم به دولت وابسته شوند و از کار کردن پرهیز کنند و سرانجام نرخ بیکاری افزایش یابد. یک خانواده پنج نفره از زمان اجرای این طرح حدودا ۳۰۰ هزار تومان اضافه درآمد خواهد داشت. این درآمد در تعدادی از دهک‎‎ها از درآمد طبیعی و ماهانه یک خانوار بیشتر است. از این‎رو، ممکن است با پرداخت مستقیم یارانه به نوعی تن‎پروری و فرار از کار در این خانوار‎ها ایجاد شود که می‎تواند از حیث اجتماعی و اقتصادی بسیار نگران‎کننده باشد.

 

۳٫     ایجاد بیماری هلندی در اقتصاد خانوارها

 

یکی از آسیب‎‎های جدی اقتصاد‎های متکی به ثروت و سرمایه منابع طبیعی، بیماری هلندی است. در توضیح این بیماری گفته می‎شود کشوری که زیرساخت‎‎ها و نهاد‎های لازم برای جذب منابع جدیدتر را ندارد با تزریق نقدینگی دچار شوک اقتصادی و اجتماعی می‎شود. بیماری هلندی تنها برای اقتصاد کلان نیست. هر خانواده یا فردی می‎تواند دچار این بیماری شود. اساسا گفته می‎شود که افزایش ثروت یک خانوار در شرایطی که برای کسب این درآمد کاری صورت نگرفته است و از قبل نیز برنامه‎ای برای هزینه کردن آن وجود ندارد، می‎تواند منشا بیماری هلندی در خانواده باشد.

 

پرداخت نقدی یارانه‎‎ها در جامعه‎ای که دچار فشار تقاضاست، می‎تواند‎ سازوکار هزینه خانوار را به هم بریزد. افزایش درآمد بدون کار صورت گرفته، می‎تواند منشا یک نابسامانی در هزینه‎‎های این خانواده باشد. از این بابت، تأکید می‎شود که رشد درآمدی هر خانواری بایستی به‎صورت تدریجی و متناسب با کار انجام شده و همراه با سطح برخورداری‎های فرد یا خانوار صورت گیرد. در غیر این صورت، نحوه هزینه کردن درآمد اضافه، هم برای خانواده و هم جامعه مضر است. باید توجه شود که با تزریق درآمد اضافه، بیماری هلندی به خانوار‎ها منتقل نشود.

 

۴٫     تغییر الگوی مصرف

 

اگر الگوی مصرفی یک خانوار بیش از الگوی درآمدی تغییر کند، می‎تواند یک تهدید به حساب آید. ذکر این نکته ضروری است که الگوی درآمدی در یک بستر بلند مدت تعریف می‎شود. از این رو، دیده می‎شود که کار و تلاش و سختی در به‎دست آوردن درآمد، نحوه هزینه آن را منطقی می‎سازد. عکس آن نیز درآمد‎های یک‎ شبه و بادآورده است که مصرف را به اسراف و اتلاف و زیاده‎روی و بریز و بپاش‎‎ها تبدیل می‎کند. اما اتفاقی که در نقدی کردن یارانه‎‎ها می‎افتد، تغییر الگوی مصرف پیش از تغییر و اصلاح الگوی درآمدی است.  از این بابت، پول به درب خانه مردم بردن، یکباره هزینه‎‎ها و نحوه مصرف را چنان تغییر می‎دهد که درآمد مضاعف نیز جبران آن نخواهد بود. به سخن دیگر، مصرف جدید تنها در سطح درآمد ایجاد شده نمی‎ماند و در مراحل بعدی به‎صورت زنجیروار هزینه‎‎های دیگری را نیز ایجاد می‎کند و کم‎کم الگوی مصرف خانوار را تغییر می‎دهد. تأکید می‎شود که این تغییر الگوی مصرف بیش از اصلاح الگوی درآمدی اجازه تطبیق مصرف با درآمد را می‎دهد و از این بابت خانوار را دچار یک تلاطم جدید اجتماعی می‎کند. باید توجه کرد که این افزایش درآمد از طریق پرداخت نقدی یارانه، بلافاصله با تورم جبران می‎شود و عملا تنها الگوی مصرف تغییر می‎کند.

 

۵٫     کاهش صادرات بر اثر نقدی‍ کردن یارانه ‍ها

 

برخی کارشناسان از حذف یارانه صنایع به‌صورت ضربه‍ ای به تولید در کشور یاد می‏کنند و باور دارند صنایع ما به بنیه و توانی نرسیده‍اند که از کمک‏های یارانه‍ای بی‍نیاز باشند. یک کالا وقتی مزیت نسبی برای صادرات و رقابت در بازارهای برون‍مرزی دارد که در مقایسه با کالاهای مشابه خارجی، هزینه تولید پایین‍تری داشته باشد. با حذف یارانه حامل‌های انرژی، هزینه تولید در بخش صنایع افزایش پیدا می‌کند تولیدکنندگان دیگر قادر به رقابت در بازارهای جهانی نیستند. وقتی قیمت حامل‏های انرژی بالا رود، هزینه تمام‌ شده آن دسته از کالاهای صنعتی که انرژی ‍بر هستند، افزایش پیدا می‏کند و در صحنه رقابت با بازارهای جهانی دچار مشکل می‏شوند، دولت باید به عنوان سیاست‏های مکمل، ابزارهایی را برای حمایت از این صنایع و تولیدات پیش‍بینی کند (سلیمانی و نظری، ۱۳۸۸).

 

 

 

۶٫     پدید ساختن شوک قیمتی و تعطیلی صنایع و کارخانجات

 

به علت ارزان ‌بودن بهای حامل‏های انرژی، اغلب صنایع سودده کشور به شدت انرژی‍بر هستند. با اجرای یکباره سیاست آزادسازی بهای حامل‏های انرژی، این صنایع فرصت سرمایه‏گذاری و تجدید ساختار را برای کاهش مصرف انرژی از دست داده و به تعطیلی کشیده می‏شوند. و تعطیلی آنها‏ باعث افزایش شدید بیکاری خواهد شد. در حقیقت این امر یکی از الزام‌های اجرای طرح است که دولت با در اختیار قرار دادن بخشی از منابع حاصل از حذف یارانه‌ها به صاحبان صنایع و کارخانجات، به آنها در اصلاح ساختار تولید و کاهش هزینه‌های تولید از راه استفاده از فناوری‌های جدید کمک کند (سلیمانی و نظری، ۱۳۸۸).

 

۷٫     دشوار بودن شناسایی گروه‏های هدف در‍ طرح

 

 چالش شناسایی گروه‏های هدف نیز در انتقادهای بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. شناسایی قشرهای آسیب‌پذیر نیازمند برخورداری از آمار و اطلاعات بخش‏های گوناگون و نیز وضعیت اقتصادی آنها است. از سال ۱۳۶۸ همواره اعلام شده است که باید شناسایی دقیقی نسبت به وضعیت اقتصادی و معیشتی خانوارها حاصل شود. اما تاکنون کامیابی چندانی حاصل نشده است. توزیع یکنواخت یارانه بین تمام افراد و عدم تخصیص آن براساس گروه‏های گوناگون درآمدی در جامعه از اثرهای نامطلوب نظام پرداخت یارانه‍ها ‏است. پرداخت یارانه‍ها‏ به‌صورت یکسان برای تمام قشرهای جامعه، از یک طرف هزینه‏های سنگینی را برای دولت در‍بر‍دارد که تداوم آن در بلند مدت امکان‌پذیر نیست و از طرف دیگر هدف دولت مبنی بر توزیع عادلانه‍تر درآمد‍ها ‏را نیز تامین نمی‍کند.

 

۸٫     مشکل خانوارهای بد سرپرست

 

استفاده از کالاهایی که تا قبل از اجرایی طرح نقدی‍کردن یارانه‍ها به سبب ارزان بودن در اختیار اعضای خانواده قرار داشت، بعد از اجرایی طرح نیاز به اجازه مدیر خانواده دارد و از این منظر انتظار تنش می‎رود. این موضوع زمانی حادتر می‎شود که رئیس خانواده درایت و مدیریت لازم برای هزینه و تشخیص اولویت‎‎های زندگی را نداشته باشد. به‎طور مشخص خانواده‎‎های که دچار مشکل اعتیاد هستند از این منظر بیشترین آسیب را خواهند دید.

 

۹٫     بازتاب‏های اجتماعی منفی

 

سیاست‎‎های همراه با شوک دارای چند ویژگی است که یکی از آن‎‎ها واکنش‎‎های اجتماعی است. اما واکنش اجتماعی نیز دارای مراتبی است که خارج از میزان آسیب‎زا بودن اصل سیاست، به بستر اجتماعی که شوک به آن وارد می‎شود نیز مرتبط است. در نحوه اجرای طرح، اطلاع‎رسانی کارا و هدفمند می‎تواند شدت دفعی و واکنش اجتماعی را کاهش دهد. این واکنش، متفاوت از دیگر بازتاب‎‎های اجتماعی طرح است. بدین معنا که طرح دفعتا یک بازخور تند اجتماعی خواهد داشت که بی‎توجهی به مدیریت آن می‎تواند سطح اعتماد عمومی را کاهش دهد. از این‎رو اجتماع‎شناسان معتقدند که شوک‎‎های اقتصادی و سیاسی باید در بستری از آرامش و سکون در جامعه وارد شود. در این صورت است که انتظار می‎رود اثر دفعی اجرای طرح قابل کنترل باشد.

 

برخی باور دارند با ‍توجه به فقدان ساختارهای مناسب و بروز تورم فزاینده احتمال شکل‍گیری ناآرامی‏های اجتماعی و سوءاستفاده سیاسی از آنها ‏وجود دارد. باید توجه داشت که نرخ‌های تورم موجود مردم را عاصی کرده، اگر این نرخ به شدت افزایش یابد برای جامعه غیرقابل تحمل خواهد بود اما می‏توان گفت که با اجرای به موقع سیاست‏های جبرانی و پرداخت به موقع یارانه‏های نقدی و همچنین توجیه منطقی طرح برای مردم می‏توان جلوی ناآرامی‏های احتمالی را گرفت (عسگری آزاد، ۱۳۸۶).

 

بنابراین هشدار داده می‎شود در شرایطی که پیامد‎های شوک‎‎های قبلی از یک طرف و یک نوع ترس و دلهره و واهمه به هر دلیل در پس زمینه اجتماع وجود دارد، اثر شوک جدید با برهم‎افزایی شوک‎‎های قبلی چندین برابر می‎شود که می‎تواند از حیث سیاسی نگران کننده باشد. بنابراین پرهیز از شتاب‎زدگی و اطلاع رسانی کارا و اجرای تدریجی در اجرای طرح، الزامی است.

 

 

الزامات اجرای فاز دوم هدفمندسازی یارانه‍ها

 

اجرای فاز دوم مستلزم در نظر‍ گرفتن تمهیداتی است که عدم توجه به آنها، می تواند کامیابی در اجرای طرح را با ابهام مواجه ‏کند. از جمله این الزام‌ها می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:

 

۱٫  تحلیل کلان آثار قیمتی؛

 

۲٫ مدیریت انتظارات تورمی؛

 

۳٫ تنویر افکار عمومی و برگزاری برنامه‏های توجیهی و توضیحی؛

 

۴ . تدریجی‌ بودن اجرای طرح؛

 

۵٫ شناسایی دقیق خانوارهای آسیب‍پذیر؛

 

۶٫ تبیین مبانی و تعیین اقلام، شیوه و سرعت اصلاحات قیمتی؛

 

۷٫ پله‌کانی قرار دادن قیمت انرژی نسبت به مقدار مصرف؛

 

۸٫ همکاری تمام اجزای حکومت و مردم در پیشبرد طرح؛

 

۹٫ انعطاف در اجرای طرح؛

 

۱۰٫ بررسی روش‍های باز‍توزیع و جبران زیان‍دیدگان از خانوارها و بنگاه‏های اقتصادی و ….

 

 

منابع:

 

۱- سلیمانی محمد و نظری، محمدعلی(۱۳۸۸)، ساماندهی نظام توزیع یارانه در دولت نهم، فصلنامه برداشت دوم، سری جدید، سال ششم، ش ۹٫

 

۲-  عسگری‌آزاد، محمود(۱۳۸۶)، اقتصاد یارانه، مجموعه مقالات همایش اقتصاد یارانه، تهران: وزارت بازرگانی، انتشارات دانشگاه امام صادق، اول.

 

۳-قادری،سیدفرید؛رزمی،جعفر؛صدیقی،عسگر(۱۳۸۴)،بررسی تاثیر پرداخت یارانه مستقیم انرژی برشاخص های کلان اقتصادی با نگرش سیستمی،  نشریه دانشکده فنی،جلد۳۹، شماره ۴، ص ۵۳۷-۵۲۷٫

 

 _____________________

 

*کارشناس ارشد اقتصاد