مقایسه شباهت های واژگانی زبان لکی با برخی دیگر از زبان ها و گویش‌های ایرانی – بخش دوم

علی ستاری*/ کشکان:

 ۵-۲-مقایسه ی لکی با زبان پهلوی

دوره­ ی زمانی کاربرد زبان فارسی میانه از سال ۳۳۱ پیش از میلاد، زمان انقراض حکومت هخامنشیان را تا زمان رسمیت یافتن زبان فارسی دری در دوره ی صفاریان به سال ۸۶۷ میلادی، در بر می گیرد. زبان های متعددی که در ایران در  دوره میانه به کار می‌رفتند آثار و اسناد مکتوبی از زبان های پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی، سغدی، سکایی، بلخی و خوارزمی باقی مانده است.

علی‌عباس رضایی (۱۳۷۲)تحقیقی در باره‌ی فرهنگ عامه‌ی لک انجام داده است. وی در این بررسی می­گوید:

“اقوام لک زبان طایفه قدیمی و بازمانده­ ی واقعی نژاد آرین هستند. وی می‌گوید که مقالات گیرشمن در باره‌ی مفرغ ­های لرستان نشان می‌دهد که کاسیت‌ها در مناطق کوهستانی لک نشین ساکن بوده‌اند. آثار فرهنگ کشف شده در مناطق لک نشین نشان می‌دهد که زبان لکی باز مانده‌ی یکی از شاخه‌های زبان پهلوی بوده که در ناحیه‌ی جنوبی قلمرو مادها به آن تکلم می‌شده. واژه‌ه ای فارسی میانه و مخصوصاً پهلوی که در زبان لکی هست خود گویای این حقیقت است.”

وی برای اثبات این ادعا نمونه‌هایی از واژه‌های مشترک را در برخی کتاب های تاریخ زبان یافته است که نگارنده آنها را در جدول زیر ارائه کرده است:

 

جدول (۲) مقایسه ی واژه های مشترک فارسی پهلوی و لکی

پهلوی	لکی	فارسی
او	آو ?aw	آب
اسپهند	اسپی?espe	سفید
آسن	آسن?asen	آهن
دیتار	دیارdēyar	آشکار/ نمایان
کچ	کژ kæž	روسری ابریشمی
مزگ	مزگ  mæzg	مغز
بان	بون  bon	بام
توم	توم  tøm	تخم / بذر
ماونگه	مونگ   moŋ	ماه
واز	واز vaz	پریدن
وهار	وهار vehar	بهار
ویشک	وشه vēšæ	بیشه
درو	درو dweru	دروغ
آسیاو	آسیاو ?asyaw	آسیاب
وات	وا va	باد
ورک	ولگ vælg	برگ
وس	وس væs	بس
ژن	ژن  žæn	زن

 

با توجه به مثال های بالا می‌توان قدری به تحولات آوایی که در زبان صورت می‌گیرد پرداخت. چنانکه ملاحظه می‌شود تحولات آوایی از پهلوی به فارسی صورت گرفته ولی زبان لکی زیاد تغییر نکرده است و تقریباً به همان صورت زبان پهلوی باقی مانده، در زیر چند تحول آوایی را که  از فارسی میانه به فارسی جدید صورت گرفته  ذکر می‌کنیم. باز دیده می شود که لکی تن به تحول نداده و تقریباً به همان صورت فارسی میانه باقی مانده است. با توجه به نمونه‌های بالا و نمونه‌های دیگری که خواهند آمد، ملاحظه می‌شود که زبان لکی دارای آواهایی است که در زبان فارسی نوین نیست از جمله: [ē],[ŋ],[w],[ø ] و این خود مؤید این حقیقت است که لکی از زبان­های قدیمی ایران زمین است.

۵-۳-مقایسه ی لکی با زبان فارسی میانه

در این بخش با توجه به تحولات آوایی، زبان لکی را با فارسی میانه مقایسه می­کنیم. تحولات آوایی فارسی از دوره باستان به دوره های میانه و جدید را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

حذف واکه­ های پایانی

حذف هجای پایانی

تبدیل آوا گروه ­ها به یک واکه کشیده

حذف برخی از واج­ های سازنده­ ی واژه برای ساده تر شدن تلفظ آن

حذف یکی از دو همخوان آغازی در برخی از گروه ­های آوایی

بیرون رفتن بعضی از آواها از زبان و جایگزین شدن آواهای دیگر به جای آنها

تبدیل برخی از واج­ ها به واج­ های دیگر

زبان فارسی از دوره ی میانه به دوره ی جدید نیز دستخوش تحولات آوایی شده است که مهم­ترین آنها به شرح زیرند:

۱)حذف میانی: در اینجا حذف ایI  و یا و v  /w  میانی در حرکت به سوی فارسی نوین صورت گرفته است.اما این صداها را تقریباً به همان صورتی که در زبان فارسی میانه وجود دارند، می توان در زبان لکی یافت.

جدول (۳) مقایسه ی فرایند حذف در فارسی میانه و لکی

فارسی میانه	لکی	فارسی نوین
[taniha]	تنیا tænya	تنها
[  Xwab]	خواو  xaw	خواب
[  Xwahær]	خوَ  xwæ	خواهر
[ Xwandæn ]	خونن  xwænen	خواندن

 

۲)قلب[۱] :یکی دیگر ازدگرگونی­ های آوایی از دوره ی میانه به فارسی جدید که موجب آسان­تر  تلفظ شدن واژه­ ها می ­شود قلب یا جابجایی واج ­هاست. در اینجا نمونه هایی را از لکی  با آنها مقایسه کرده‌ایم. برای مثال، فرایند آوایی قلب از دوره ی میانه به فارسی نوین” مزگ“ را به “مغز” تبدیل کرده ،اما این فرایند از فارسی میانه به لکی رخ نداده است.

جدول (۴) مقایسه ی فرایند قلب در فارسی میانه و لکی

فم.	ل.	فن.
[væfr ]	ور [vær]	برف
[ mæzg]	مزگ [mæzg]	مغز

 

۳)تبدیل ت t به د d

جدول (۵) مقایسه ی فرایند تبدیل ت  t به د d در فارسی میانه و لکی

فم.	ل.	فن.
dat	دات [dat]	داد
dit	دیت[ di: t ]	دید

 

۴) تبدیل و v  به ب b

جدول (۶) مقایسه ی فرایند تبدیل و v  به ب  b در فارسی میانه و لکی

فم.	ل.	فن.
[  vark]	ولگ  vælg	برگ
[væhar ]	وهار vehar	بهار
[væs ]	وس  vas	بس

 

۵)تبدیل واکه ی کشیده ی  ē به I

جدول (۷) مقایسه ی فرایند تبدیل واکه ی کشیده ی  ē بهI در فارسی میانه و لکی

فم	ل.	فن
dēk	دگه  dēga	دیگ
gēs	گس gēs	گیس
zēn	زن zēn	زین
dēv	دو dēv	دیو
pēš	پش pēš	پیش
gētik	گِتی  gēti	کِتی

 

۶)تبدیل ح h به خ  x

جدول (۸) مقایسه ی فرایند تبدیل ح  h  به خ x  در فارسی میانه و لکی

فم	ل	فن
hušk	حشک hošk	خشک
hōr	حور  hwær	خورشید

 

تحولات آوایی بالا که در فارسی میانه رخ داده­اند ، در مورد زبان لکی صورت نگرفته و یا به صورت خفیف بوده است.

۵-۴-مقایسه ی لکی با آذری باستان  

آذری باستان زبانی ایرانی بوده که تا پیش از ورود ترکان سلجوقی(۴۱۱ هجری) به آذربایجان در این منطقه به کار می­رفته. مطابق با اسناد و مدارک تاریخی مردم آذربایجان تا قرن نهم، دهم و یازدهم هجری گویش پهلوی یا آذری قدیم داشتند و در سفینه تبریز(سفینه تبریز در قرن هشتم هجری در تبریز تالیف گردیده است) موارد متعددی از این گویش را می توان یافت که در قرن هشتم رایج بوده(http://elpress.ir/news/22287).

در کتاب” آذری یا زبان باستان آذربایجان” در باره اختلاف زبان پهلوی شمال و جنوب چنین نوشته شده :

“آنچه در شمال زاء بوده در جنوب دال می‌شده چنانچه هنوز هم به جای دانم و داماد که از جنوب است، در شمال زانم ( در کردی) و زوما ( در سمنانی) گفته می‌شود.”

در زبان لکی نیز این دو واژه را با صورت و معنای دوم بکار می‌برند. واژه‌های زیر از اشعار شیخ صفی الدین اردبیلی گرفته است. نگارنده آنها را در جدول(۹) با واژه های لکی مقایسه کرده است.

جدول (۹) مقایسه ی واژه های مشترک آذری باستان و لکی

آذری باستان	ل ل  لکی	فارسی نوین
لایو	لوه levæ	دیوانه
شو	شو šow	شب
اسر	اسر?æsr	اشک
درد ژه	دژه dežæ	بیماری / درد
اویان	اون?owen	آنها
پار	پار par	پارسال / گذشته
بوم	بوم bøm	باشم
هرد	حوارد hwārd	خورد
ته	توtwe	تو
اچ	اژ ?æž	از
واجیدن / واجتن	وتن veten	گفتن
بی	بی bi:	است / بود
لو	لو / لچ Leč Lev	لب
آو	آو  ?aw	آب
کرم	بکم bekæm	کنم
ریج	رش rēš	ریختن
وس	وس væs	بس
وانوشه	ونوشه vænošæ	بنفشه
ونیم	مونیم møynem	می‌بینیم
اسپی	اسپی ?espē	سفید
وهر	ور vær	برف
چو	چو ču	چوب
آیر	آگر ?ager	آتش
تیچ	تژtēž	تیز
سوته	سته sete	سوخته
ویشتر	وِشترvēŠter	بیشتر

 

کمپ بل ویلیامز (۲۰۰۸: ۴ ) می گویند که در طول مطالعات زبانشناسی تاریخی برای نشان دادن رابطه ی خویشاوندی زبان ها از سه منبع استفاده شده است: واژگان اساسی، شواهد دستوری و تطابق های آوایی[۲]. در طول پژوهش حاضر، نگارنده تلاش کرده از این سه منبع، برای نشان دادن رابطه ی خانوادگی زبان های مورد مطالعه استفاده کند.

۵-نتیجه گیری

در این پژوهش که به مقایسه ی واژگانی زبان لکی با زبان های فارسی باستان،پهلوی،فارسی میانه،آذری باستان، وفارسی نوین پرداخته شد . با توجه به شباهت­ های واژگانی آن با زبان­ های کهن ایرانی می توان به این نتیجه رسید که زبان لکی با زبان پهلوی، فارسی میانه و آذری باستان رابطه ی خواهری دارد و از نوادگان فارسی باستان است و قدمت آن یک دوره­ ی زبانی از فارسی نوین بیشتر است ،بنابرین کودکان و دانش آموزان لک زبان باید زبان فارسی را که با زبان خودشان تفاوت دارد بیاموزند. این یادگیری یک فرایند است و پژوهش درباره­ ی آن از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از مهم­ترین پژوهش­ ها در مورد فرایند یادگیری زبان مقابله کردن زبان­ هاست. مطالعه­ ی پیوستگی زبان­ها و یا گویش­ها می‌‌تواند از جهات مختلف سودمند باشد. مطالعه‌ی شباهت­ها و تفاوت­های واجی، واژگانی و نحوی دو زبان هم از نظر زبانشناسی می‌تواند با اهمیت باشد و هم از نظر آموزش زبان. از نظر زبانشناسی مطالعه‌ی گویش­ها برای پی بردن به ساختارهای واجی، واژی و نحوی آنها و در تهیه‌ی اطلس های گویش­ ها کاربرد دارد. در این مقطع زمانی که زبان فارسی مورد هجوم واژه های بیگانه است، زبان های های ایرانی می توانند به عنوان یک پشتوانه­ ی محکم برای ساخت واژه ­های جدید  به کار روند. از نظر آموزش زبان می‌توان با مقایسه‌ی ساختارهای دو زبان به شباهت­ ها و تفاوت­ ها­ی آنها پی برد. برای یک معلم زبان اگر این شباهت­ ها و تفاوت ­ها مشخص باشند امر تدریس راحت‌تر می‌شود، زیرا معلم می‌تواند بیشتر بر تفاوت­های بین دو زبان که باید آموخته شوند توجه کند. مطالعه‌ی قدمت و پیوستگی زبان لکی با سایر زبان­های هند و اروپایی نه تنها دارای ارزش زبان‌شناختی است بلکه همانطور که ذکر شد در امر آموزش زبان نیز می‌تواند مفید باشد. از دیدگاه بررسی خطاهای زبانی خطاهای زبانی و مسئله‌ی تداخل ،گویشوران لک زبان در هنگام بکاربردن زبان فارسی مشکلات زیادی دارند، خصوصاً کودکان که تازه وارد مدرسه می‌شوند درک و فهم زبان فارسی برایشان بسیار دشوار است و در هنگام کاربرد آن دچار خطاهای زیادی می‌شوند. ما نه تنها باید زبان مادری خود را حفظ و تقویت کنیم، باید برای یادگیری و درست به کاربردن زبانهای دیگر مانند فارسی و انگلیسی به دنبال راه‌حل ­های درست باشیم. یکی از راه‌حل­ های معقول انجام بررسی مقابله‌ای، مطالعه ی پیوستگی زبان­ها و تحلیل خطاها است. امید است که با همکاری دانش‌آموختگان خصوصاً آنهایی که در رشته‌ی زبان‌شناسی و آموزش زبان تخصص دارند بتوانیم قادر به انجام این امر باشیم.

کتاب نامه

آرلاتوف آنتونی(۱۳۷۳).درآمدی بر زبان شناسی تاریخی. ترجمه یحیی مدرسی.تهران.پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ابوالقاسمی، محمد.(۱۳۸۵ ). تاریخ زبان فارسی. تهران.سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت).

امان اللهی بهاروند، سکندر. (۱۳۷۴). قوم لر. تهران .انتشارات آگاه.

باقری، مهری. ۱۳۷۵٫ تاریخ زبان فارسی. تهران. نشر قطره.

بدلیسی، امیر اشرف خان. ۱۳۴۳٫ شرفنامه، ، تهران . با اهتمام محمد عباسی .

چریکف، مسیو . ( ۱۳۸۹) سیاحتنامه ، ترجمه: آبکار مسیحی، به کوشش: علی اصغر عمران. مؤسسه انتشارات امیر کبیر. تهران.

دمانت، مورتنسن اینگه. (۱۳۱۵). کوچ نشینان لرستان: تاریخ فرهنگ مادی و گله چرانی در غرب ایران. مترجم: محمد حسین آریا. تهران .پژوهنده.

دهخدا، علی اکبر.( ۱۳۶۵ ). فرهنگ لغت.جلد ۴۲٫

رضایی نورآبادی،علی‌عباس. (۱۳۷۲). فرهنگ عامه لک.پایان نامه کارسناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه علامه طباطبایی .

صفوی، کوروش(۱۳۹۱). آشنایی با تاریخ زبانهای ایرانی.تهران. پژواک کیوان.

کسروی، احمد. (۱۳۰۴). آذری یا زبان باستان آذربایجان.

مینورسکی ، ولادیمیر.  (۱۳۶۲). سفرنامه  لرستان ، ترجمه سکندر امان اللهی بهاروند و لیلی بختیار. تهران . انتشارات بابک.

ناتل خانلری، پرویز. (۱۳۷۴) . تاریخ زبان فارسی . تهران .چاپ پنجم. نشر سیمرغ.

نغزگوی کهن،مهرداد(۱۳۸۴). اهمیت یافته های لهجه شناسی در مطالعات تاریخی. مجله زبانشناسی.شماره(۱).

Anonby,Erik John.Kurdish or Luri : Laki’s Disputed identity in the Luristan province of Iran.Kurdiche studien (2004/2005:7-22).

 

Campbell, Lyle and J. Poser, William.(2008). Language Classification: Cambridge University Press.

History and Method

Dabir-Moghaddam, Mohammad.” Internal and External Forces in Typology:Evidence from Iranian Languages”. Journal of Universal Language 7. March 2006, 29-47.

Yule George.(2006) .The Study of Language.Cambridge University Press.Third Edition.

 

Windfuhr Gernot.(2009).The Iranian Languages. Routledge.

http://elpress.ir/news/22287

 

[۱] .metathesis

[۲] .sound correspondences

 

*دانشجوی دکتری زبانشناسی/ مدرس دانشگاه های لرستان و پیام نور

Email:sephrsina.ir@gmail.com