تبعات زیست‌محیطی سوزاندن بقایای گیاهی در مزارع

احسان صلاحی/ کشکان: یکی از مهم‌ترین مشکلات اصلی تولید محصولات کشاورزی در کشور ما، استفاده از منابع تجدیدشونده سریع‌تر از زمان لازم برای بازسازی آن‌ها است و اگر این روند ادامه یابد، منابع تجدیدشونده نیز تبدیل به منابع غیرقابل تجدید خواهند شد.

خاک یکی از منابع طبیعی تجدیدشونده بسیار مهم و اساسی برای زندگی جانداران و تولید موادغذائی در اکوسیستم های کشاورزی است و همه چیز دنیا به غیر از نور خورشید و هوا از خاک به‌وجود می‌آید.

یکی از مهم‌ترین ترکیبات موجود در خاک‌ها، مواد آلی است و وجود مقدار کافی مواد آلی در خاک‌ها، پایداری و حاصل‌خیزی آن را حفظ خواهد کرد. متأسفانه مشکل اصلی خاک‌های ایران کمبود مواد آلی است که به همراه افزایش بیش از حد مواد شیمایی(کودها و سموم)، روش‌های نادرست کشت محصولات و آتش زدن زمین‌های زراعی کاهش بیش از حد مواد آلی خاک باعث گردیده است.

استان لرستان یکی از استان‌های مطرح در تولید محصولات زراعی به خصوص تولید غله در کشور می‌باشد. هر ساله در زمان برداشت مجصولات گندم و جو شاهد آتش زدن زمین‌های زراعی توسط برخی از کشاورزان می باشیم که گاهی سهواً و گاهی نیز به صورت عمدی این کار صورت می گیرد. این اقدام نقش به سزایی در آسیب رساندن به ساختمان خاک، منابع آبی، محیط زیست، میکروارگانیسم‌ها، مواد آلی و معدنی خاک دارد. برخی کشاورزان تصور می کنند که  آتش زدن مزارع باعث نابودی کامل بقایای گیاهی و مبارزه با علفهای هرز، آفات و صرف هزینه به ظاهر کم‌تر اقتصادی و زمانی در راستای حذف باقی مانده محصولات و آماده کردن زمین جهت کشت بعدی می‌باشد.

آتش زدن بقایای محصولات کشاورزی علاوه بر این که چهره‌ی زشتی را از طبیعت نشان می‌دهند باعث مشکلات زیست‌محیطی زیادی برای مردم، اکوسیستم منطقه و خسارات اقتصادی نیز می‌شود. سوزاندن این بقایای اثرات خطرناکی را دربر دارد که به اختصار به مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:

تاثیر منفی بر روی میکرو ارگانیسم‌ها و موجودات مفید در اکوسیستم‌های کشاورزی:

در سیستم‌های زراعی مزرعه بعنوان یک اکوسیستم طبیعی در نظر گرفته می‌شود و تمام چرخه‌های طبیعی آن در ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار دارند. در محیط خاک زمین‌های زراعی، موجودات میکرسکوپی(قارچ‌ها، باکتری‌ها و …) و موجودات‌ ریزی(کرم‌ها، کنه‌های مفید و حشرات مفید) وجود دارند که در حاصل‌خیزی و تعاملات سودمند گیاهان با خاک نقش موثری را دارا می باشند و باعث تعادل مواد غذایی خاک و افزایش روابط بیولوژیک مفید در خاک‌های زراعی می‌گردند.

آتش زدن بقایای گیاهی باعث از بین رفتن این موجودات می‌شود چراکه بیشتر این موجودات در لایه‌های اولیه و سطحی خاک قرار دارند. در نتیجه ریزوسفر که محیط فعالیت ریشه می باشد در نابودی کامل قرار می‌گیرد و در واقع ارتباط ریشه با خاک را نابود می‌کنیم. همچنین از بین رفتن این موجودات باعث کاهش عملکرد محصول در دوره‌های بعدی کشت می‌گردد.

از بین رفتن مواد آلی خاک و فقر خاک های زراعی:

سوزاندن بقایای گیاهی باعث از بین رفتن مواد آلی و معدنی خاک که در قشر های سطحی خاک وجود دارند، می‌گردد. سوزاندن باعث می‌شود که مواد آلی خاک سریعاً تبدیل به خاکستر شده و در نهایت عناصر غذایی نظیر K,Mg,Ca,P,N  در خاک از بین رفته و به صورت قشر نازک خاکستر در سطح زمین تشکیل گردد. این ماده نیز به راحتی توسط باد و شستشوی آب فرسایش یافته و از دسترس گیاه خارج می‌گردد. از طرفی هم باید توجه داشت که مقدار ماده آلی در بیش از ۶۰ درصد خاک‌های زیر کشت استان لرستان کمتر از یک درصد و در بخش قابل توجهی از آن‌ها کم‌تر از ۰٫۵ درصد می‌باشد که این خود محدودیتی است که اثرات مضر آتش زدن را مشهودتر می‌سازد. هچنین آتش زدن بقایای گیاهی بر روی PH خاک نیز تاثیر منفی دارد و باعث افزایش آن می‌شود.

تخریب ساختمان خاک و کاهش نفوذپذیری خاک های زراعی:

آتش زدن بقایای سبب نابودی مواد آلی خاک می‌شود و این به طور مستقیم بر ساختار و دانه‌بندی خاک اثر سوء می‌گذارد. به دلیل کاهش مواد آلی هم بستگی میان ذرات خاک از بین می‌رود و فضاهای خالی خاک کم می‌شود. دانه‌بندی مطلوب خاک در اثر آتش‌سوزی (‌به دلیل کاهش مواد آلی‌) از بین می‌رود و به مرور زمان در اثر رفت و آمد ماشین‌آلات خاک فشرده می‌شود. در ضمن وزن مخصوص ظاهری خاک به دلیل کاهش مواد آلی و کاهش تخلخل خاک افزایش می‌یابد و این اثری سوء بر رشد گیاهان و میکرو ارگانیسم‌ها دارد زیرا در این شرایط میزان تهویه و تبادلات گازی خاک کم می‌شود.

همچنین کاهش چسبندگی میان ذرات خاک سبب می شود که هنگام شخم زدن کلوخه‌های بزرگی تشکیل شود که برای خرد کردن آن‌ها باید عملیات خاک‌ورزی بیش‌تری انجام داد که این موضوع سبب افزایش فشردگی خاک و خاک ورزی می شود. همچنین نفوذپذیری خاک کاهش پیدا می‌کند که در نتیجه دراثر بارندگی در فصل بارش این آب‌ها به صورت رواناب جاری شده و خاک توانی برای مهار انرژی حاصل از برخورد قطرات باران با سطح آن ندارد و درنتیجه باعث شستشوی و فرسایش خاک گردیده و سیل‌های مخرب را باعث می‌شود.

آلودگی‌ها و تولید گاز‌های گلخانه‌ای:

به دلیل مسافت کم اراضی کشاورزی در استان لرستان از مناطق مسکونی شهری و روستایی پس از آتش زدن این اراضی آلودگی هوا و استنشاق این گازها باعث به وجود آمدن انواع حساست‌های تنفسی در افراد آن منطقه می‌گردد به طوری که با سوزاندن چند مزرعه کنار هم خاکستر و دودهایی که ناشی از این عمل می‌باشد در اکثر اوقات کل فضای مسکونی روستایی و یا شهری همجوار را پوشش می‌دهد و همه ما ناظر مشکلات و در نتیجه نارضایتی عمومی از این پدیده هستیم.

از سویی دیگر گازهایی نظیر مونواکسید کربن، دی اکسید‌کربن، اکسید نیترو‍ژن و سایر گازهای تولیدی که از فرایند آتش زدن مزارع به وجود می‌آید شامل گازهای گلخانه‌ای بوده، از عوامل اصلی آسیب رساننده به لایه ازن و تغییرات جوی نامطلوب می‌باشند.

احتمال حریق در جنگل‌های بلوط:

زمین‌های زراعی استان لرستان در مجاروت کوه‌پایه و مراتع قرار دارند و این مناطق هم پوشیده از جنگل‌های با ارزش و غنی درختان بلوط است. باتوجه به فصل گرما و وزش باد احتمال انتقال حریق به این مناطق نیز وجود دارد که در صورت چنین اتفاقی کنترل آن به دلیل کوهستانی بودن منطقه و صعب‌العبور بودن مناطق بسیار مشکل خواهد بود همچنان که در چند سال گذشته در این فصل شاهد چنین آتش‌سوزی‌های بسیار خطرناک در شهرستان‌های کوهدشت، پلدختر و نورآباد بوده‌ایم.

سخن آخر:

با توجه به اهمیت این امر، سال ۱۳۸۹ بخشنامه‌ای(‌شماره ۲۴۲۲۰/۰۲۰ مورخ ۱۸/۶/۱۳۸۹) توسط سازمان جهاد کشاورزی ابلاغ گردید و در آن آمده است که با توجه به مضرات سوزاندن بقایای گیاهی برای کلیه متخلفین که علاوه بر از بین بردن خاک به عنوان سرمایه ملی برای تمام نسل‌ها و مهم‌ترین شرط بستر تولید سبب تخریب اکوسیستم‌های همجوار، آلودگی هوا و تبدیل شدن ماده با ارزش آلی بقایای گیاهی به گازهای مخرب محیط زیست می‌شوند، تشکیل پرونده داده و در صورت تکرار در سال‌های آتی از ارائه تسهیلات به ایشان جلوگیری به عمل آید.

اجرای این بخشنامه می‌تواند کمک شایانی به کاهش این پدیده در استان کند و از ایجاد تبعات زیست‌محیطی آن تا حدودی کاست.

همچنین می‌توان از این بقایا در تولید کمپوست در جهت تولید قارچ‌های خوراکی بهره برد و یا این که این مواد را برای غنی کردن خاک‌های زراعی و تولید هموس توسط شخم برگردان با خاک مخلوط نمود که خود این امر کمک شایانی را به استفاده کم‌تر از کود‌های سنتتیک، شیمایی و حرکت به سوی کشاورزی پایدار  را باعث می‌شود.