اهمیت حفظ اکوسیستم های طبیعی از دیدگاه قرآن و آموزه های دینی

 

وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَیُهْلِکَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ الْفَسَادَ (سوره بقره، آیه ۲۰۵).

و چون برگردد [یا ریاستى یابد‏]‏ کوشش مى کند که در زمین فساد نماید و کِشت و نسل را نابود سازد، و خداوند تباهکارى را دوست ندارد.

مقدمه:

آب، خاک، هوا، گیاهان، حیوانات و مناسبات بیولوژیک بین آنها شکل دهنده ی روابط و نظام های  زیستی طبیعی است. این سرمایه ی طبیعی موهبتی بزرگ است که خداوند متعال به بشر ارزانی داشته تا در تمامی ادوار تاریخ با عمران و آبادانی آن، همه ی انسان ها و موجودات از آن بهره مند باشند. از این رو حق بهره مندی از آن را باید از مصادیق مهم حقوق بشر نام برد. قرآن کریم در آموزه های خود ضمن یادآوری این مطلب، بر مصونیت طبیعت، منابع طبیعی و تعادل زیست محیطی از هر گونه تجاوز و تعدی تأکید ورزیده است و بر این اساس، تجاوز و تعدی به طبیعت را فساد در زمین دانسته که عذاب اخروی و مسئولیت دنیوی را در پی خواهد داشت. در این مطلب با توجه به آیات و روایات بر روابط عمیق بین انسان و محیط زیست طبیعی تأکید شده و فرضیه مسئولیت اخلاقی، مدنی و کیفری متجاوز به حقوق محیط زیست طبیعی و انسانی در حقوق اسلام اثبات گردیده است. یکی از چالشهای بسیار جدی در هزاره سوم، توجه به اهمیت اکوسیستم های طبیعی و مشکلات ناشی از تخریب آن است. رشد روز افزون جمعیت و ورود تکنولوژی های جدید در زندگی انسان، پیامدهایی از قبیل آلوده شدن خاک زمین های کشاورزی و منابع آب در اثر استفاده بیش از حد ازسموم و مواد سنتتیک شیمیایی، افزایش سطح زیر کشت(بجای افزایش عملکرد در واحد سطح) با نابودکردن جنگل ها و مراتع که منجر به بیابان­زایی شده، پدید شکاف در لایه ازن و آلودگی هوا بخصوص در شهرهای بزرگ را به همراه داشته که موجب شده خسارات جبران ناپذیری به جهان هستی وارد شود. بطوریکه درسطح جامعه بشری، با وضعیتی که الان وجود دارد، برای بقای اکوسیستم های طبیعی از جمله جامعه انسانی، موضوعی مهم تر و اساسی تر از مسئله تخریب اکوسیستم های طبیعی وجود ندارد. امروزه بحث حفظ منابع طبیعی و محیط زیست از جمله مسائلی است که در بسیاری از محافل علمی جهان و حتی مجلات و روزنامه ها به وفور دیده و شنیده می شود. در اکثر موارد هشدارها جدی در مورد تخریب منابع طبیعی و محیط زیست و به خطر افتادن قابلیت سکونت کره زمین وجود دارد. پژوهش هایی که در چند ساله اخیر صورت گرفته و تغییرات عظیمی که در شرایط طبیعی کره زمین به وقوع پیوسته بیانگر آن است که کره زمین در حال گرم شدن و جنگل های و منابع طبیعی آن در حال نابودی است. لایه ازن که کره زمین را از گزند اثرات زیانبار اشعه ماورآئ بنفش خورشید محفوظ می دارد روز بروز نازکتر می شود و احتمال بروز انواع سرطان ها افزایش یافته است. قدرت تولید مواد غذایی در سطح جهان به علت فرسایش خاک، بهره برداری بی روبه از زمین و روش های ناصحیح مدیریت مزارع کشاورزی و بهره برداری بی رویه از آب در حال کاهش است. بسیاری از شهرهای بزرگ جهان از جمله شهرهای ایران هوایی فوق العاده آلوده دارند، هوایی پر از اکسید کربن و ترکیبات سرب و گوگرد که همگی برای سلامتی انسان مضرند. فراوانی و تشدید سیلاب ها بویژه در سالهای اخیر حکایت از بروز اوضاع نابسامانی دارد که بر سر منابع طبیعی تجدید شونده آمده است. این در حالی است که هر سال تقریباً ۱۷ میلیون هکتار از جنگل های جهان از بین می روند. در حالیکه این جنگل ها سهم قابل توجهی در تولید اکسیژن، پالایش هوا، جلوگیری از فرسایش خاک و بروز سیلاب دارند. در قرآن کریم نیز خداوند در آیات متعددی مانند آیه ۴۱ سوره روم و آیه ۲۰۵ سوره بقره با لحن شدیدی نسبت به افراد مفسد و تخریب‌گر وارد شده است،  این امرحاکی از شدت توجهی است که خداوند نسبت به حفظ محیط زیست به عنوان ظرف رشد و تکامل انسان دارد.

اهمیت حفظ اکوسیستم های طبیعی از دیدگاه قرآن:

از دیدگاه قرآن خلقت انسان متشکل از دو بعد جسمانی و روحانی است،که بعد جسمانی او از خاک تشکیل شده است، چنانچه در قرآن مجید در آیات متعددی  (آل عمران ۵۹، کهف ۳۷؛، حج ۵، فاطر ۱۱، طه۵۵ و…) به آن اشاره شده است. به عنوان مثال درآیه ۶۷ سوره غافر آمده:

هُوَ الَّذِى خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثم‏…

اوست پرودگاری که شما را از خاک خلق کرد سپس …

همچنین در سوره روم آیه ۲۰ فرموده است:

وَ مِنْ ءَایَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُم‏ …

و از نشانه های او این است که شما را از خاک آفرید سپس …

در تفسیر این آیات آمده است که منظور از اینکه خداوند فرموده شما را از خاک خلق کرده این است که خلقت شما افراد بشر بالاخره منتهی به زمین(خاک ) می شود و چون مراتب تکون و پیدایش انسان، چه مرتبه نطفه، چه علقه، چه مضغه و چه مراتب بعد از آن بالاخره از مواد زمین است که پدر و مادر او می خورند و فرزند در صلب پدر و رحم مادر رشد می کند، پس انسان پیدایشش از عناصر زمین (خاک) است(طباطبایی، المیزان ). درآیاتی دیگر(انعام ۲، اعراف ۱۲، مومنون ۱۲، سجده ۷؛،صافات ۱۱، ص۷۱) قرآن کریم اشاره به خلقت انسان از طین (گل )یا صلصال (گل خشک ) کرده است،که مفسران بر این باورندکه هر دو واژه مکمل یکدیگر بوده و تناقضی با هم ندارند، به این معنی که  هر یک مرحله ای از مراحل آفرینش را توصیف می کنند(فخررازی ،۱۴۲۰ق ). به عبارتی خلقت انسان از خاک یا گل که ترکیبی از آب و خاک (دو عنصر مهم طبیعت) تشکیل شده است. با این وصف تاثیر فراوان و شگرف طبیعت بر روح و جان آدمی قابل توجیه و فهم می گردد و به روشنی می توان دریافت که چرا جنگل ها، مراتع، دریاها، آسمان بیکران، آبشارها، کوه ها و سایر مظاهر طبیعت نقشی به سزا در آرامش و طیب خاطر انسان ها دارند و این همه اهمیت پرداختن به اکوسیستم های طبیعی و حفظ و نگهداری آن آشکار می گردد.

جالب اینکه انسان پس از مرگ هم به خاک بر گشته و جزئی از آن می شود:

مِنهَْا خَلَقْنَاکُمْ وَ فِیهَا نُعِیدُکُمْ وَ مِنهَْا نخُْرِجُکُمْ تَارَهً أُخْرَى‏ (طه۵۵).

و ما شما را از آن (زمین) آفریدیم و بدان باز می گردانیم و بار دیگر از آن بیرونتان می آوریم.

این امر نشانگر دیگری است که خداوند با علم و حکمت بی انتهای خود به گونه ای جهان و هر چه در آن است را آفریده و سامان بخشیده است که همه چیز حتی انسان (در بعد جسمانی) پس از مرگ دوباره به چرخه طبیعت بر می گردد و زمینه بقای گیاهان، جانوران و انسان های دیگر را فرآهم می آورد.

اهمیت حفظ اکوسیستم های طبیعی از دیدگاه آموزه های دینی:

از دیدگاه آموزه‌های دینی محافظت از منابع طبیعی و محیط زیست، یکی از مهمترین مسایل اقتصادی، بویژه در عرصه تولید به‌شمار می‌رود. در روایات اسلامی، زمین منبع خیر و برکت و همچون مادری مهربان دانسته شده که نگهداری آن بر همگان لازم است. رسول خدا می‌فرمایند: «از زمین محافظت نمائید، چرا که زمین اصل و منشا شماست» (مجلسی، ج ۷، ص۹۷). همچنین هر گونه تخریب و هدر دادن منابع و آلوده ساختن محیط سخت نکوهش شده است. پیامبر گرامی (ص) می فرمایند: «جز به هنگام ضرورت، درخت را قطع مکنید» (کلینی، ج ۵، ص ۲۷). و در گفتاری دیگر می فرمایند: «هر کس درخت سدری را ببرد، خداوند او را به سر، در آتش افکند» (نسائی، ج ۵، ص ۱۸۲).

دیدگاه قرآن در مورد سرمایه همگان بودن اکوسیستم های طبیعی:

طبیعت برای همه انسان ها بوجود آمده تا ازآ ن بهره جویند و به عبارتی محیط زیست حق همه انسان ها در هر عصر و در هر جایی از این جهان است.

همانطورکه در سوره الرحمن آمده است : وَ الْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَام ‏(الرحمن ۱۰)

و این زمین را براى همه خلق (از انس و جن و هر جنبنده‏اى که در آن است) بیافرید.

ثروت های جهان ملک حقیقی خداوند است و خداوند اجازه فرموده است که افراد این ثروت ها را مطابق مقررات به خود اختصاص دهند(طباطبایی ،المیزان ). براین اساس ثروت های طبیعی ومنابعی که خداوند متعال درکره زمین و اطراف آن ذخیره کرده است پیش از آنکه مورد تولید یا مصرف قرارگیرد، دراختیارعموم است و استفاده از آنها شرایطی داردکه بایستی به آنها توجه شود(حبیبی،۱۳۸۳).

درسوره قمرآیه ۴۹می خوانیم : إِنَّا کلُ‏َّ شىَ‏ْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَر

همانا ما هر چیزى را به اندازه آفریدیم.

از تفسیر این آیه چنین برداشت می شود که هرچیزی در نظام طبیعت به اندازه و مقداری که متناسب با چرخه زیستی طبیعت است آفریده شده و استفاده یک سویه و بی رویه از یک منبع موجب اختلال درچرخه طبیعت می شود. همچنین زمین و محیط زیست حق همگانی هست وهمه حق دارند ازآن بهره مندشوند، لذا بایستی استفاده ازاین حق به گونه ای باشدکه امکان استفاده و بهره برداری ازآن برای نسل آینده ونسل حاضرحفظ شود. نکته قابل توجه اینکه هرحقی برای انسان تکلیفی را به دنبال خواهد داشت. به عبارت دیگر، حق و تکلیف دو روی سکه اند. اگراستفاده و بهره برداری از محیط زیست برای انسان به رسمیت شناخته شده، این حق تکلیفی را نیز ایجاد می کند وآن این است که انسان وظیفه دارد در استفاده از حقوق خود رعایت حقوق دیگران را نیز بنماید. بر همین اساس استفاده از اکوسیستم های طبیعی باید به گونه ای باشدکه به حقوق دیگران در استفاده از آن خدشه ای وارد نشود(فیروزی،۱۳۸۴).

ازرسول اکرم(ص) روایت شده: لاضررولاضرارفی الاسلام.

دراسلام ضرروضرر زدن وجود ندارد(حرعاملی، وسائل الشیعه).

همچنین خداوندمتعال در آیه ۵۶ سوره اعراف می  فرماید:

وَ لَا تُفْسِدُواْ فىِ الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا…

و در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید…

گفتنی است یکی از مصادیق مهم فساد در زمین از بین بردن منابع طبیعی ومواهبی است که خداوند برای تـأمین نیازهای همه افراد بشردر زمین به ودیعه نهاده است .

مقام معظم رهبری دراین مورد می فرمایند: هدف متعالی اسلام برخوردار ساختن همه نسل ها از نعمت های الهی و ایجاد جامعه ای سالم و به دور از فاصله طبقاتی و مستعد برای رشد وشکوفایی است و الزامات شرعی برای حفظ تعادل و توازن در استفاده از مواهب طبیعی با پرهیز از زیاده روی وتعبد به عدم اضرار به غیر را فراهم آورده است .

اهمیت و جایگاه گیاهان در قرآن و روایات:

در روزگاری که پیامبر اکرم به بعثت رسیدند جهالت گسترده جامعه عرب را فرا گرفته بود. بطوریکه اعراب بخاطر اینکه توان تحلیل برخی از ویژگی های درختان را نداشتند و نمی توانستند به اسباب و علت های آن ها دست یابند (مثل آتش گرفتن چوب ها و برآمدن شعله های  فروزان از آن ها و خانه گزیدن برخی مارها و افعی ها در میان بوته ها و درختان) از این رو آنان برخی از درختان را دارای نیروی شر دانسته، از آن ها می ترسیدند و در نهایت بخاطر در امان بودن از شر آنها درختان را شایسته عبادت می دانستند. به عنوان مثال درباره انجیر بر این باور بودند که روح شر در آن قرار دارد چرا که مارها در آن  سکنی می گزیدند و برخی درختان را نیز قرارگاه شیطان می دانستند (حیدری و سلطانی،۱۳۸۱). قرآن مجید نه اجازه می دهد که بشر طبیعت را به علت عظمت و شگفتی های آن خدای خویش دانسته، مورد پرسش قرار دهد و نه آن که آن را موجودی بی روح بداند. بلکه مظاهر طبیعت را آیه و کلمه خداوند و موجوداتی دارای شعور که تسبیح گوی خداوندند معرفی می کند. همچنین انسان که مقام خلیفه الهی به او سپرده شده، در عین حال که حق دارد از تمام مواهب طبیعت بهره ببرد بایستی نگهبان و محافظ آن نیز باشد چرا که طبیعت امانتی است از سوی خداوند در دست بشر که باید به نسلهای آینده بسپارد و علاوه بر محافظت از آن در عمران و آبادانی آن نیز بکوشد.

هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکمُ‏ْ فِیهَا … (هود، ۶۱)

او شما را از زمین پدید آورد و شما را برای آبادانی در آن گمارد …

در همین راستا نیز احادیث و روایات گهربار بسیاری از معصومین نقل شده که به تعدادی از آنها اشاره می شود:

در روایاتی از پیامبر اکرم (ص) چنین نقل شده که ایشان فرمودند:

هر کس درختی بکارد و از آن محافظت کند تا ثمر بدهد، خداوند به اندازه ثمره آن به وی پاداش خواهدداد ( نوری، مستدرک الوسایل،الف).

هر مسلمانی که درختی بکارد یا کشاورزی کند، در برابر هر مقدار از آن که انسان یا پرنده ویا حیوانی بخورد خداوند پاداشی مثل صدقه به وی خواهد داد (بخاری، ۱۳۵۸ ق).

از امام موسی کاظم (ع) چنین روایت شده که: نگاه به گیاهان خرم و سر سبز چشم را جلا می دهد و به روشنی آن می افزاید (مجلسی، بحار الانوار،الف؛ ابن شعبه، تحف العقول).

آموزه های دینی راه حل جلوگیری از تخریب اکوسیستم های طبیعی:

محققین و متفکرین بر این باورند که یکی از مهمترین عوامل موثر در ایجاد تنش ها و مشکلات فراونی که بشر امروز با آن درگیر است، دور شدن از معنویات و کمرنگ شدن تاثیر دین بر زندگی انسانهاست. یکی از این تنش­های ایجاد شده در جهان امروز، چالش های زیست محیطی است. بطوریکه اندیشمندان بر آن شدند تا با مدد از آموزه های دینی سعی کنند تغییری در فرهنگ مصرف و نوع مواجهه انسان  با محیط زیست پیرامونش ایجاد کنند. به همین منظور ریچارد بات در سال ۱۹۹۳ در بانک جهانی جامعه ای را تحت عنوان جامعه آشنا سازی معنوی بانک جهانی به منظور ارتقای بهسازی فردی و تجدید معنوی کارکنان بانک جهانی تشکیل دادکه بسیاری از مباحثات آن به تعامل میان انسانیت و محیط زیست مربوط می شود (سراج الدین و بات، ۱۳۷۹، الف).

دکتر تاپفر مدیر اجرایی محیط زیست وقت سازمان ملل نیز در گفت و گو با روزنامه همشهری در نیویورک بیان می دارد: ما می خواهیم در زمینه حفظ منابع زیست محیطی با جهان اسلام یک همکاری مناسب و نزدیک داشته باشیم. وی در ادامه می افزاید: اعتماد راسخ دارم که ارزشهای معنوی جهان اسلام بستر مناسبی جهت اجرای برنامه های لازم به منظور حفظ آفریده های خدا و تنوع زیست محیطی است  (پور سعید، ۱۳۸۲).

سخن آخر:

دولت در نظام اسلامی که مراد از آن، مجموعه دستگاه حکومتى اعم از قوّه مجریّه، مقنّنه و قضائیّه است، در ابعاد گوناگون نظام، وظایفى را به عهده دارد و در عبارتى کوتاه، مسؤول اداره امور مربوط به دین و دنیاى مردم و تحقّق اهداف نظام در چارچوب مبانى و اصول مقرر در شریعت است و در حوزه اقتصاد در سه بخش تولید، توزیع و مصرف، وظیفه برنامه‏ریزى و سیاست‏گذارى، وضع قانون و نظارت بر اجراى قانون را بر عهده دارد.یکی از وظائف مهم دولت اسلامی حفاظت از محیط زیست طبیعی و ارتقاء جایگاه آن است. این مهم در دو محور صورت می‌پذیرد. محور اول استفاده بهینه ا زمنابع پایان پذیر و تجدید شونده است که این منابع و منافع آن را برای نسل‌های بعد هم حفظ می‌کند. محور دوم جلوگیری از تخریب و آلودگی منابع زیست‌محیطی است. چراکه هویت یک نسل در گرو همین منابع طبیعی و اکوسیستم های مرتبط با آن می باشد.