لک سرود/ برای آتش نشانان پلاسکو

تقدیم به آتشفشانان ???

[پاسخ]

ضمن تشکر از ابراز همدردی شاعر عزیز لطفا واژه ی آتشفشان را که ممکن است بعلت اشتباه تایپی درج شده باشد را با آتشنشان اصلاح نمایید.با تشکر

[پاسخ]

چشم جناب کوهدشتی عزیز تذکر بسیار خوبی است حتما اشکال تایپی است. از ریز بینی وتیزبینی شما ممنونم….

[پاسخ]

نگاهی به عناصر مشترک زبانی لهجه های کُردی:

درآمدی برشناخت و بررسی گویش کُردی لکی در اقلیم لک ها

زبان شناس تاریخی می کوشد تا با مقایسه زبان های ثبت و بررسی شده، عناصر مشترک در همه آنها را مشخص کند و با به کار گرفتن دانش خود در باره اصول عمومی تغییرات زبانی، تا حد ممکن به توصیف ساخت زبان مشترک بپردازد.

به گزارش شاهوخبر؛ “زبان لکی” یکی از ماندگارترین و کهن ترین و غنی ترین گویش های مجموعه زبان های کُردی در ایران است که افراد زیادی بدان تکلم می کنند. کُردهای لک عمدتا در غرب کشور ، در استان های لرستان، ایلام، کرمانشاه و همدان و بطور کلی در اقلیمی که به طور غیر رسمی و در بین عامه مردم لکستان نامیده می شود زندگی می کنند. گروه های زیادی هم از مردمان کُرد لک بر اثر سیاست حاکمان و پادشاهان گذشته به نقاط مختلف کشور و حتی خارج از کشور، به اجبار کوچانده شده اند. این زبان بدایل عمده و متفاوت از سوی محافل فرهنگ و ادب ویا سایر گویشوران کُرد ناشناخته و یا مورد بی توجهی فراوان بخصوص در سال های اخیر قرار گرفته که بیشتر بنظر می رسد به دلیل محرومیت های فراوان مناطق لک نشین باشد، لذا این عدم شناخت به گونه ای است که بسیاری از گویشوران عامه کُرد به اشتباه تصور می کنند که لک ها ، لر یا لرزبان هستند! که کاملا اشتباه است و لک و لر چه به لحاظ ساختار زبانی و چه به لحاظ ریشه و فرهنگ کاملا از هم مجزا هستند. حال اگر سایر گویشوران کُرد به غنای زبانی و دیرینگی و فرهنگ و تمدن کهن لک زبان ها آگاهی یابند با دیده ای دیگر به این جنوبی ترین گویش کُردی می نگرند.

مقدمه

زبان های کُردی یکی از مجموعه زبان های هندواروپایی در شاخه زبان های ایرانی غربی است. همچنین کُردی به زنجیره گویشی ای گفته می شود که کُردها هم اینک با آن سخن می گویند. زبان های کُردی از زبان های ایرانی شاخه غربی است (به گفته برخی اندیشمندان، بازمانده زبان پهلوی پارسی است) که با زبان فارسی و بلوچی خویشاوندی دارند .تعریف یک زبان به عنوان “کُردی” همواره دستخوش عوامل غیر زبانشناختی به ویژه عوامل سیاسی و فرهنگی است، در واقع زبان کُردی به مانند زبان فارسی به معنای یک زبان با یک شکل استاندارد و مرز و تعریف مشخص نیست، بلکه امروزه به طیفی از زبان های ایرانی شمال غربی اطلاق می شود که گاه به هم نزدیک و گاه نسبت به هم از نظر زبان شناسی دورند. این زبان های ایرانی در پی تصمیمات اجتماعی وسیاسی در دوران معاصر نام “کُردی” به خود گرفته اند از شمال تا مرکز و جنوب به ترتیب عبارتند از:شمالی: کرمانجی، میانی: سورانی لهجه ها: مکری، بابانی، سورانی،گروسی،اردانی و جافی؛ جنوبی: لکی ،کلهری، گورانی و اورامانی. زبان زازا را نیز گروهی جزو زبان های کُردی به شمار آورده اند. زبان کُردی شباهت زیادی به زبان های بلوچی، گیلکی، و تالشی دارد، این زبان ها نیز متعلق به زیرگروه شمال غربی زبان های ایرانی هستند. از دیگر زبان های مشابه به زبان کُردی که زیرگروه جنوب غربی زبان های ایرانی به شمار میایند، لری و بختیاری و فارسی هستند. که هرکدام در مناطق وسیعی تکلم می شوند. گویش های مختلف عمدتاً در بخش هایی از ایران، عراق، سوریه و ترکیه مورد استفاده قرار می گیرد. جمعیت های پراکنده کُرد همچنین در جمهوری آذربایجان، ارمنستان، لبنان و اسرائیل نیز زندگی می کنند.گویش لکی شامل لهجه هایی چون: عثمانوند، جالوند، چغلوندی، کاکاوندی و … جغرافیای آن در برخی شهرستان های کردستان ایران، هرسین و کنگاور و صحنه در استان کرمانشاه و مناطق و روستاهای اطراف آن و نورآباد دلفان ، الشتر ، کوهدشت و در استان لرستان، برخی مناطق استان ایلام را شامل می شود . باید اشاره داشت در برخی مناطق چون کوهدشت جمعیت های کُرد لک و قوم لر با هم در این جغرافیا اما با فاصله شمالی و جنوبی زندگی می کنند.

روش تحقیق

زبان شناس تاریخی می کوشد تا با مقایسه زبان های ثبت و بررسی شده، عناصر مشترک در همه آنها را مشخص کند و با به کار گرفتن دانش خود در باره اصول عمومی تغییرات زبانی، تا حد ممکن به توصیف ساخت زبان مشترک بپردازد. نخستین گام در پژوهش های زبان شناسی، گردآوری عملی مواد اولیه ای است که موضوع تحلیل ها و تعبیر و تفسیرهای بعدی قرار گیرد. زبان شناس چهار منبع مشخص برای گرد آوری مواد اولیه در اختیار دارد: گفتار خود زبان شناس، گفتار افراد دیگر که به زبان او سخن می گویند، گفتار افرادی که به زبان های بیگانه سخن می گویند و بالاخره اسناد مکتوب. داده های این پژوهش با مطالعه منابع تاریخ زبان شناسی، بویژه کتاب های تاریخ زبان فارسی خانلری، فرهنگ لکی حمید ایزدپناه، رستم رحیمی و پروفسور ولادیمر مینورسکی و نیز مقایسه آن با شم زبانی نگارنده که خود لک زبان است ، گرد آودی شده اند.

زبان کُردی سره، یا همان زبان لکی کنونی؟

در حدود سال ۱۱۱۱ میلادی پوست پاره کهنه ای در کاوش های روستای “هزارمیرد” استان سلیمانیه که همان استان شادپیروز ایران در گذشته بوده به دست آمد، که در آن چهار بند سرود به زبان کُردی سره و با خط پهلوی نوشته شده است. این چهار بند شعر که به نام “هرمزگان” نامیده شده، یادآور حمله اعراب به سرزمین کردستان و کشت و کشتار آنان است. برابر داوری دانشمندان، این نوشته از همان آغاز هجوم اعراب است. این شعر کردی که مایه اندوه هر کُردی می شود، دورنمای آن روزگار رابه خوبی نشان می دهد. براین استناد می توان چنین استنباط کرد که زبان لکی امروز با اختلاف اندک همان زبان کُردی سره است که در دوران ساسانی پرکاربرد بوده و همچنین در زمان هجوم اعراب به ایران این چنین زخم نامه ای به نظم شعر کُردی بر پوستینی کهن نقش بسته است. البته براساس دیدگاه برخی این شعر منظوم به زبان کُردی گورانی و یا هورامی هم بسیار نزدیک است، که می تواند چنین باشد آن هم به دلیل نزدیکی گویش های کُردی لکی و گورانی و هورامی است.

معرفی زبان و اقلیم کُردهای لک زبان، به صورت اجمالی

ابتدا باید گفت افرادی از عامه مردم لر و یا حتی برخی از گویشوران کُرد بنا به قرابت جغرافیایی لرها با کُردهای لک و سخنی که از برخی از لک ها شنیده اند، کُردهای اصیل لک را لر می دانند. اما خواص قوم لر دلیل دیگری برای لر نامیدن کُردهای لک دارند. لر بودن لک به منزله لر بودن کریم خان زند، باباطاهر، ملاپریشان، فرهنگ و هنر کاسیان و مصادره تمدن و فرهنگ غنی و کهن کُردهای لک و بخصوص زبان آنهاست، که این یک نظریه کاملا مردود و غیر منطقی می نمایاند، از هر جهت نمی توان کُردهای لک را لر دانست و اگر شبهات و اشتباهات تاریخی در این بین بوده که صرفا مربوط به قرن های اخیر است و آن هم به این دلیل بوده که بطور کلی برخی سیاحان، مردمان زاگرس را کُرد نشین و یا لرنشین وکوچنده نشین دانسته اند که از منظر ایشان تمیز خاصی بین لر و کُرد نمی توانسته اند ببینند و اگر گروهی کُرد در میان لرها دیده می شد می گفتند آنها هم لر هستند، مشاهده می کنید همین اشتباهات در مورد کُردهای ایام نیز صدق می کند.در بسیاری از بخش های استان لرستان مردم به زبان لکی سخن می گویند .مردم شمال و شمال غربی لرستان مانند شهر-های الشتر، نورآباد، کوهدشت، زاغه و چغلوندی به این زبان سخن می گویند. همچنین تعداد زیادی از مردم شهر خرم آباد لک هستند. علاوه بر این، گسترش گویش لکی در خارج از مرزهای استان لرستان بسیار چشمگیر است. چنان که در مناطق وسیعی از استان کرمانشاه مانند شهرهای کرمانشاه، صحنه، کنگاور، هرسین و دهستان های عثمانوند و جلالوند در گفتگوی روزمره از این زبان استفاده می کنند. بسیاری از بخش های استان های ایام و همدان نیز این زبان را به کار می برند. گویش لکی با گویش گورانی و گویش کرمانشاهی و کلهری همبستگی فراوان دارد. این گویش دارای آثار مکتوب فراوان می باشد. اخیراً کتابی تحت عنوان “ گلزار ادب لرستان“ که مجموعه ای از اشعار زبان لکی است به وسیله ی “اسفندیار غضنفری امرایی” گردآوری شده و به چاپ رسیده است. “ولادیمیرمینورسکی” می گوید لک جنوبی ترین گروه از قبایل کُرد ساکن ایران است. بنا به گفته “زین العابدین شیروانی” نام لک برگرفته از واژه فارسی لک است، زیرا تعداد خانواده های اولیه لک “یکصد هزار کُرد بوده است. سلسله زندیه مهم ترین طایفه ای است که از میان لک ها برخاسته اند. “چریکف” معتقد است که لرها و لک ها با دو زبان کاملا متفاوتی صحبت می کنند و گویش آنها از یکدیگر متمایز است اما در تاریخ بیشتر موارد به اشتباه کُردهای زیادی را لر خوانده اند. “شرف خان بدلیسی” لک و زند را شاخه ای از قبایل کُرد ایرانی ذکر کرده است. در استان لرستان به دو زبان مجزا به هم اما مشخص یعنی لری و لکی صحبت می شود. طبق نظر “گرنوت ویندفور” لکی از گویش های کُردی جنوبی است. این گویش اساساً در میان طایفه های سلسله الشتر و دلفان در جلگه های الشتر و خاوه و در میان طایفه های بیرانوند در حاشیه ی بالاگریوه واقع در شرق خرم آباد در استان لرستان و در بین طایفه های پیشکوه از جمله میان طرحانی ها، جلالوندها، هلیانی ها و نیز در بین شماری از طایفه های ساکن حد لرستان و کردستان، احمدوند و هرسین و کرمانشاه رواج دارد. “سکندر امان الهی بهاروند” در کتاب “قوم لر“ در تقسیم بندی زبان ها و ارتباط گویش لری با آنها، لکی را در زمره زبان های گروه شمال غربی قرار داده، یعنی در ارتباط با کُردی، گیلکی، طالشی، سمنانی، خوانساری و بلوچی. در ارتباط با مدخل “لرستان“ می گوید که سکنه این نواحی لرها و کُردها هستند که از حیث قیافه به هم شبیه اند ولی از حیث زبان با یکدیگر اختلاف دارند. سکنه واقع در شمال غربی آن یکی موسوم به “کُرد لکی“ و قسمت دیگر دارای زبان لری است وی می گوید کردها، ساکن دره گاماساب و دره سیمره می باشند و طوایف مهم آنها کاکاوند و کولیوند و در دشت خاوه حسنوند، بیرانوند و آلوند و سکوند در دشت الشتر و اطراف خرم آباد در استان لرستان هستند. سکنه ی پشتکوه مخلوطی از طوایف لر فیلی، و کُرد لکی هستند که به کلی با هم مخلوط می باشند ولی درشمال اکثریت سکنه با کُردها و در جنوب با لرهاست. طوایف مهم پیشکوه عبارتند از: ملکشاهی، یوسفوند و در دامنه جنوبی گراوند و در انجیرکوه کُردهای دیناروند و غیاثوند. نگارنده بر این باور است، آنچه را که دهخدا کُردهای لرستان، کُردلکی و کُرد فیلی می نامد در واقع لک هستند.

لباس و پوشش مردان و زنان لک

از ویژگی های هر قوم لباس و پوشش مردان و زنان آن است. در این میان کُردهای لک نیز دارای لباس و پوشش مختص خویش و هماهنگ با سایر هم تباران کُرد خود می باشند که در این مجال نمی گنجد آورده شود و چه بسا خود نیازمند مقاله ای دیگر و تخصصی باشد، لیکن فرم لباس در بین مردان و زنان کُرد لک که امروزه تغییرات جزئی نموده و در مناطق شهری کمتر استفاده می گردد همان فرم لباس های نسل های پیشین است که در اوستا از آن نیز اسم برده شده است. مردمان لک بنا به سنت گذشتگان خود شال به کمر بسته، کاه یا سر بند شال مانندی به سر گذاشته و شلوارهای بلند و گشاد شبیه به پوششی که امروزه موسوم به شلوار کُردی است و پیراهن های بلند استفاده می کنند. زنان لک نیزاز لباس هایی که معمولا بلند و گشاد هستند چون “کرمه چین” که تن پوشی بلند و گشاد است استفاده کرده و”لچک” که دستاری بلند و زیبا است را بر سر می بندند. پاپوش بومی و محلی لک ها معمولا “کلاش”kelaash، کوش “kewsh یا گیوه می باشد که از نخ بافته و زیر آن هم در گذشته ها از نخ های به هم فشرده و یا چرم بوده است. امروزه بعضا از استیک برای قسمت زیرین کلاش استفاده.

فرهنگ و تمدن کُردهای لک زبان

کُردهای لک یکی از اقوام کهن زاگرس و یکی از بازماندگان اصیل تمدن ماد است که امروز در جغرافیایی که به طور غیر رسمی لکستان خوانده می شود، حضور دارد .این قوم مانند سایر اقوام تاریخ، فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته و تجربه های تاریخی فراوانی را در دل خود مدفون ساخته است. سرزمینی که خواستگاه مفرغ است؛ سرزمینی که برای اولین بار حیوانات وحشی را اهلی کرد؛ سرزمینی که برای اولین بار بشر در آنجا یکجانشینی را تجربه کرد. سرزمینی که رودهای خروشانش زمینه ساز تمدن های اولیه بشر بود. سرزمینی که گوردخمه هایش آرام آرام به فراموشی سپرده می شود، سرزمینی که زخم کتیبه بیستون را در دل خود دارد و سرزمینی که هنوز که هنوز است برای اهالی خود ناشناخته مانده است. علاوه بر تاریخ غنایی زبانی دیار لکستان هم به خاموشی می شود، تاریخش انگار یک فراموش خانه بزرگ است که مقرر شده از یاد برود.

غار میرملاس

در منطقه کوهستانی هوومیان و در بسترکوه “زه روون” و در فاصله ۱۷ کیلومتری شمال غربی شهر کوهدشت استان لرستان واقع شده است. این غار به مرور زمان در هم ریخته و در حال حاضر سایبانی بیش از آن باقی نمانده است، نقاشی هایی در دوطرف جنوب و شمال غار روی دیوار سایبان نقش بسته که در معرض تخریب عوامل طبیعی و انسانی قرار دارد بیشتر نقاشی ها صحنه هایی از شکارگاه یا رزمگاه را مجسم می سازند برخی نیز نقش حیواناتی هستند که نمی توان نوع آن ها را تشخیص داد. غار میرملاس نخستین غاری است که بر روی دیوارهای آن رنگین نگارهایی به جا مانده از بیش از ۱۱ هزار سال پیش یافت شده است.مربوط به عصر نوسنگی که البته در مورد قدمت آن هنوز تاریخ دقیق مشخص نیست ولی بی شک و تردید بیش از ۱۱هزار سال قدمت و نشان مدنیتی پیشرفته دارد.سنگ نگارهای این غار پس از غارهای “اسکو” و ” کرکس ” در فرانسه سومین غاری است که نگاره های رنگین بر روی دیوارهای خود دارد نقاشی ها و نگاره هایی که بر دیوارهای جنوبی و شمالی این غار باقی مانده بیش تر صحنه هایی از رزم شکار انسان و حیوان را نشان می دهد نقوش حیوانی چون گوزن، گاو، سگ، روباه و به مخصوصا اسب و سوار در حال تیر اندازی و شکار موضوعات رزمی با رنگ های قرمز و سیاه بر دیواره این غار دیده می شود که در میان سنگ نگاره های باستانی کشور ایران بی مانند است.

معبد سرخ دم لکی

سُرخدُم لَکی به زبان لکی “سوور دوم له کی” نام یک محوطه باستانی متعلق به هزاره نخست پیش از میلاد در شهرستان کوهدشت است. این محوطه با فاصله ۱ کیلومتری از شهر کوهدشت و در دامنه کوه چنگری قرار گرفته است. دلیل نامگذاری آن به سرخدم، سرخ بودن خاک این محوطه است. کاوش در این محوطه از سال۱۱۷۳ میادی آغاز شده و از جمله آثار به دست آمده می توان به سنگ های حجاری شده با نقش شیر بالدار و درخت زندگی و وجود یک تمدن و امپراتوری مستقل به نام “ئال پی” در این منطقه اشاره کرد. این محوطه باستانی به شماره ۷۱۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در حال حاضر براساس نقشه مطالعاتی زبان های ایرانی دانشنامه بریتانیکا، مجموعه زبان های کردی را با رنگ آبی پر رنگ مشخص کرده که جایگاه کُردهای لک را در وسط نقشه نمایان می کند. اما بر طبق فهرست جغرفیایی طوایف کُردهای لک مندرج در کتاب بومیان دره مهرگان نوشته رستم خان رحیمی عثمانوندی تمرکز اصلی مردم لک در ایران در نواحی غرب آن در محدوده استان های لرستان ،کرمانشاه و ایلام می باشد.شهرهای دلفان ،سلسله و کوهدشت در لرستان .هرسین ،صحنه و کنگاور در استان کرمانشاه و در استان ایلام شهرستانهای دره شهر،شهرستان شیروان چرداول دربخشهای چرداول هلیان .مهم ترین روستاهای شهرستان شیروان چرداول شامل دهستان بیجنوندوشله کش می باشد که از روستاهای معروف آن روستای زیرتنگ بیجنوند با تیره های بزرگ باباخانی واسدی وتیره کوچکی بنام دارابی می باشد وجنوب استان همدان نهاوند,ملایر.وهمچنین استان لرستان، به گواه آمار موجود جمعیت کُردهای لک در ایران فراتر از یک و نیم میلیون نفر است. نکته قابل توجه بیشتر بودن جمعیت لک ها در عراق نسبت به ایران است. مردم کُرد لک در عراق در ناحیه مندلی و شهرهای مجاور آن زندگی می کنند. تخمین زده می شود که بیش از دو میلیون نفر لک در کُردستان عراق، کرکوک و خانقین سکونت دارند. مردم لک علاوه بر عراق و منطقه لکنشین زاگرس در جاه های دیگر کشورمان نیز سکونت دارند برای نمونه روستای لکستان در آذربایجان شرقی و عدهای از ساکنان میانکاله و روستای زاغ مرز توابع بهشهر، روستای کجور، کاردشت، تیت دره، مکارود در شمال و گروهایی نیز به استان های فارس، قزوین، شمال خراسان و ورامین در استان تهران تبعید شده اند. نام ” لک” در گذشته های بسیار دور نیز دیده می شود و به دلایلی از جمله فعالیت هایشان بر ضد حکومت های گذشته، تحرکات آنها در مناطق اطراف “لکستان”، دامداری، تغییر و تحوات حکومتی در مناطق وسیعی پراکنده شده اند، همچنین به وسیله حکومت عثمانی و سلسله های حاکم بر ایران و به ویژه حکومت های صفویه و قاجاریه بسیاری از آنها آواره شده اند. ازجمله گروهی که ساکن شمال ایران هستند و به “کُردهای تبعیدی” معروفند و گروهی دیگر که توسط عثمانیها به اطراف آنکاراشهر هایمانا یا هیمنا کوچانده شدند به کُردهای “شیخ بزینی” یا کُردهای هیمنهای معروفند که هنوز فرهنگ و هویت خود را کمابیش حفظ کرده اند. همچنین “کریم خان زند” که از کُردهای لک بوده و البته بعضی ها اورا لر ملایر می دانند در حالی که به گفته “جان.ر. پیری” طایفه زند که قسمتی از کُردهای لک شمال لرستان اند برای دامداری به روستاهای نزدیک پری و کومازان ملایر آمده اند و اصلیت آنها لک می باشد. در دوران حکومت کریمخان بخشی از “کُردهای لک” و به ویژه خانواده های سربازانش را به مناطق جنوبی ایران فرستاد. که در زمان آقا محمد خان قاجار گروه بزرگی از آنها را به اجبار به جاه های دیگر مهاجرت داده شدند. “جیمزموریتی” جهانگرد انگلیسی که در سال ۱۳۱۱ میلادی از ایران دیدن کرده است، می گوید: لک در سراسر ایران پراکنده شده است و طایفه ای بزرگ است و از چند بخش تشکیل شده است. در اصل ایرانی اند و خود را “کُرد” می دانند، نویسنده در ادامه می گوید لک های کرمان در سال ۱۱۷۱ قمری از بندرعباس به این منطقه آمده اند. “وزیری” نیز می گوید در منطقه برنجان کوهستانی، چندین نام جغرافیایی دیده می شود که دربردارنده عنوان “لک” هستند. “اکبر وقایع نگار” می گوید: بیشتر لک های لکستان در کلیایی و کرمان و استان کُردستان ساکن اند و شماری از لک ها نیز به اجبار در اصفهان سکونت داده شده اند.طایفه جمور یا جمیر بزرگترین طایفه کوچنده این قوم است که در مناطقی بین کرمانشاه و همدان سکونت دارد. بخشی از این قوم در مهران و دهلران و خوزستان سکونت دارند و در تابستان ها نیز به سمت کوهستان های کرمانشاه و همدان کوچ می کنند. بخشی دیگر از قوم جمور در شمال خانقین سکونت دارند، حکومت عراق نام قوم جمور را به قوم “جبور” عربی تغییر داده بود در حالی که جمور از لغت “گمو” به معنای سیار وکوچنده گرفته شده است. به احتمالی بسیار قوی لک های ساکن در استان های کرکوک، سلیمانیه، اربیل و موصل هم از طایفه جمور باشند. طایفه جمور در کُردستان شرقی از بخش های زیر تشکیل شده است: عبدلی، گومه یی، به رازی و شاهی. “ژوکوفسکی” می گوید: لک یکی از اقوام “تلخ دشت” است که در سال ۱۳۳۷ به آنجا منتقل شده اند، لک ها به گویشی نزدیک به گویش “کردی هورامی” تکلم می کنند. تلخ دشت در جنوب غربی شیراز واقع شده است. “جمشید صداقت کیش” در کتاب کردان پارس و کرمان از لک های ساکن میان قشقاییان سخن به میان آورده و می گوید: امروز در طایفه کشکولی قشقایی خانواده هایی ساکن اند که به لک مشهورند و به زبان ترکی تکلم می کنند، اما می دانند که در اصل کُرد هستند. کُردهای لک همچنین در مناطقی از کُردستان ترکیه ساکن اند که عبارتند از: قاره مان، کونیا، آسکی شهر، نیغده، قیصری، مرشف جوروم، ویرشهر، جوقراوادنه. لک های ترکیه به زبان ترکی تکلم می کنند. احتمال می رود که توسط دولت عثمانی به این منطقه منتقل شده باشند . کُردهای لک در کُردستان جنوبی هم در مناطقی از استان دیاله تا استان موصل دیده می شوند و در مناطقی از خورماتو، داقون، خانقین، کرکوک، چند روستای نزدیک به تق تق و در سراسر دشت اربیل پراکنده اند و از بستوره تا قراج چند روستای مستقل در این دشت متعلق به لک هاست که عبارتند از: جدید لک، آو دلوک، دوشیوان و حوشترالوکی قراج و چند روستای دیگر. همچنین در غرب موسل و در چند روستای شبک ساکن اند و به گویش شبکی تکلم می کنند.

کُردهای لک داغستان روسیه :

یکی دیگر از سرزمین هایی که دارای جمعیت قابل توجهی از قوم لک است جمهوری خودمختار داغستان در روسیه در ناحیه قفقاز است.مردمان قوم لک در داغستان در بخش مرکزی بخش های کوهستانی در حد فاصل نواحی لک و کولینکسی زندگی می کنند. طبق سرشماری جمعیتی بالغ بر ۱۱۱هزارنفرکُرد لک که معادل حدود ۷.۱درصد کل جمعیت است در داغستان زندگی می کنند.

بررسی غنای زبانی کُردی لکی و قدمت آن و چرایی کهن بودن این زبان

زبان کُردی لکی بسیار قدیمی است تعداد واژه ها در این زبان را تا سی هزار واژه رقم زده اند ،در زبان لکی کنونی هنوزبسیاری از لغات، اصطاحات و واژه های موجود در زبان اوستا به همان شکل اولیه بدون هیچ تغییری رایج و معمول می باشند. مثل آسِن، فره، توریا، نامان هرا، هَرْدگِل، هُوَر و … لکی زبانی است تقریباً منظوم و مملو از اشعار، ضرب المثل ها، تمثیل ها، افسانه ها و بسیاری از کلمات و جملات آن دارای اوزان عروضی است. با این تفاوت که شعر لکی همه جا ۱۱ هجایی است، اما گاهی ۳ و ۱۱هجایی نیز دارد. “رستم رحیمی” می نویسد: وجود افسانه های فراوان، چیستان ها، ضرب المثل هاو… در زبان لکی نشانه غنی بودن، دیرینگی، گستردگی و سالم ماندن این زبان می باشد و گویای آن است که زبان کُردی لکی نقش و اهمیت فراوانی درتاریخ این مرز و بوم داشته است. زبان لکی از لحاظ کثرت لغات ویرایشی، واژه های غنی و بکر، قابل توجه می باشد، لکی خود شاخه ای وسیع، گسترده و شیرین از زمان حضور زرتشتیان و ساسانیان در ایران می باشد. کُردی لکی زبانی کهن و ایرانی است و از حیث کثرت واژه ها و اصطلاحات بسیار حائز اهمیت می باشد، از دیگر ویژگی های این زبان آن است که چون در گستره طبیعت به وجود آمده، رشد و تداوم یافته و طی قرون متمادی هوّیت و اصالت خود را حفظ کرده و از لحاظ گستردگی، فراگیری، قدمت و دیرینگی هویت و معنای کلیه اشیاء، موجودات، مسائل مادی، موضوعات معنوی، طبیعت و انسان را طی هزاران سال ظهور و سقوط تمدن ها را در برمی گیرد و هیچ کمبودی را برای گفتار و بیان خواسته ها، عواطف انسانی و ارتباط با محیط پیرامون خود ندارد ، به گونه ای که تعداد بسیار زیادی از واژگان و لغات موجود در آن از لحاظ شیوایی و ذات معنایی قابل توجه بوده و برخی کلمات و واژه های آن همانند وره نسک، نزگیره، هَنک، تُمَرْز و … در فارسی وجود ندارد ولی معادل فارسی دارند و منحصر به این زبان می باشد، اما شایان ذکر است که زبان لکی شباهت خاص و ویژه ای از جهت واژگان و قواعدی دستوری به کُردی کرمانجی در ترکیه دارد که با توجه به فاصله چندهزار کیلومتری این دو زبان کُردی از هم بسیار عجیب است حال آنکه این شباهت در گوران بین لکی و هورامی که نمایان است با توجه به نزدیکی اقلیمی این دو تعجب برانگیز نیست. در زبان لکی حروفی چون پ ، ژ ، گ ، چ ، زیاد مورد استفاده قرار می گیرد که این خود نشان دهنده آن است که این زبان برخلاف زبان عربی که فاقد این حروف می باشد ، تأثیر نپذیرفته و یا به گفته دیگر زبان لکی نسبت به سایر زبان های رایج در کشورمان ایران از تأثیر پذیری کمتری از زبان های بیگانه خصوصاً عربی برخوردار می باشد. “حمید ایزدپناه” در خصوص فراوانی واژه های لکی می نویسد: زبان لکی از لحاظ کثرت و فراوانی واژه ها و پیرایش لغات غنی و قابل توجه می باشد و خود شاخه های وسیع و گسترده از زبان عصر ساسانیان است. این زبان ۱۷ تا ۱۸ هزار واژه و لغت دارد که اغلب کلمات، لغات و واژه های موجود در آن به همان شکل اولیه دست نخورده باقی مانده است. در کتاب کوچ نشینان لرستان در خصوص زبان کُردی لکی چنین آمده است: زبان کُردی لکی یکی از گویش های مهم در زاگرس است ، این زبان اساساً در بین طایفه های سلسله، دلفان، در جلگه های الشتر و خاوه در میان طایفه بیرانوند در مشرق خرم آباد و در بین طایفه های پشتکوه از جمله طرهانی ها، جلالوندی ها، هلیلانی ها و نیز در بین شماری ازطایفه های ساکن در لرستان، کرمانشاه و کُردستان رواج دارد. دکتر سکندر امان الهی بهاروند می نویسد: زبان کُردی لکی در بین طوایف استان لرستان چون دلفان، سلسله و برخی از طوایف طرهان رایج است، فزون بر این گسترش این زبان در خارج از مرزهای استان لرستان بسیار چشم گیر است، چنانچه در مناطق وسیعی از استان کرمانشاه چون هرسین، صحنه، کنگاور، دینور، عثمانوند، جلالوند کرمانشاه و برخی از دیگر طوایف که هم اکنون محدوده آنها در بخش مرکزی این استان واقع شده است. درکتاب “مجمل التواریخ” از آنها که به این زبان یعنی لکی گفتگو می کنند، به نام (وند) یاد شده است. به طور کلی محدوده زبان لکی از تلمبه خانه شرکت نفت رازن واقع در شمال شرقی خرم آباد شروع و از آنجا به صورت نیم دایره ای به جانب غرب ادامه یافته و منطقه هروالشتر، خاوه دلفان را در برگرفته و سپس مناطقی از استان کرمانشاه را در بر می گیرد. این زبان در مناطقی از استان ایلام نیز رایج است چنانچه محدوده آن از دهستان زردان شروع و سراسر بخش هلیان را در برمی گیرد، دامنه زبان لکی در استان ایلام از هلیان به طرف مناطق جنوبی رودخانه سیمره کشانده می شود و تا شهر تاریخی ماداکتو(دره شهر) و حتی مناطق جنوبی آن یعنی شمال خوزستان تا شوش ادامه می یابد.

نتیجه گیری

به هر روی کُرد های لک زبان یکی از ژرف ترین و کهن ترین تمدن های بشری را در هزاره های پیشین رقم داده اند و هم اکنون بی شک یکی از اصیل ترین و غنی ترین گویش های کُردی به شمار می آید ،زبان کُردی لکی به طور مرموز و کشف نشده ای تمامی خلاء های مجموعه زبان های کُردی را می پوشاند که گویی مادر کهنسال و ریشه تمامی گویش های کُردی است و به شکل شگفت انگیزی از تمامی مجموعه زبان های کُردی عناصر کلیدی را داراست، چنان می نمایاند که انگار همه گویش های کُردی را یکجا در خود جای داده و یا یک زبان ویژه و کهنسال کُردی است که در حال انقراض و استحاله واژگان اصیل خویش در اثر بی مهری و کم توجهی مسولان عرصه فرهنگ و ادب، بخصوص سایر گویشوران کُرد که متاسفانه هیچ اطلاعاتی از این زبان کهن و غنی کُردی ندارند که اگر ما زبان کُردی لکی را حفظ کنیم گزاف نیست اگر بگوییم کل مجموعه زبان های کُردی را نجات داده ایم. کُردان لک از اقوام کهن زاگرس و یکی از بازماندگان اصیل تمدن ماد است که امروز در جغرافیایی که به طور غیر رسمی لکستان خوانده می شود، حضور دارد. این گروه اصیل از کُردها مانند سایر اقوام تاریخ، فراز و نشیب های زیادی را پشت سر گذاشته و تجربه های تاریخی فراوانی را در دل خود مدفون ساخته است. سرزمینی که خواستگاه مفرغ است؛ سرزمینی که برای اولین بار حیوانات وحشی را اهلی کرد؛ سرزمینی که برای اولین بار بشر در آنجا یکجا نشینی را تجربه کرد، اقلیم لکستان قلب تپنده و کهن و ریشه کُردستان است.

منابع

دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران.

مینورسکی، ولادیمر، کُردها نوادگان مادها، ترجمه؛ دکتر کمال مظهر احمد، مجله انجمن دانش پژوهی کُرد، جلد یکم، بغداد، صفحه ۷۱۷ .

یاسمی، رشید، کُرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او. ص ۱۳۱٫

ناتل خانلری، پرویز، زبان ها وگویش های ایران. کتاب تاریخ زبان فارسی نویسنده: پرویز ناتل خانلری.

درویشیان، علی اشرف، فرهنگ کُردی کرمانشاهی، نشر سهند، تهران.

آکوپف، گ. ب، حصارف، م. ا. ؛ ترجمه سیروس ایزدی، کُردان گوران، مسئله کُرد در ترکیه: از آغاز جنبش کمالیان تا کنفرانس لوزان، تهران: انتشارات زوار، صص۱۱-۳۳٫

رحیمی، رستم، بومیان دره مهرگان، انتشارات ماهیدشت کرمانشاه ، چاپ اول .

ایزد پناه، حمید ، فرهنگ لکی ، ج اول .

اینگه دمانت، مورتنسن، کوچ نشینان لرستان، ترجمه محمد حسین آریا ، انتشارات پژوهنده،

امان الهی بهاروند، سکندر، پژوهشی درباره پیوستگی قومی و پراکندگی قوم لر، انتشارات آگاه ، تهران .

محمدی، آیت. سیری در تاریخ سیاسی کُرد. انتشارات پرسمان.

سایت تاریخی سرخ دم لکی، نمادی از تاریخ چندین هزارساله لرستان.

دوستی، کرم ، مجموعه شعر لکی په ژاره. انتشارات سیفا ، چاپ دوم .

کرمی، محمد ، زبان لکی یا همان زبان کردی مادر، روزنامه امرداد.

Lakī and Kurdish Author: Shahsavari, Faramarz Source: Iran and the Caucasus, Volume 14,

Number 1, 2010 , pp. 79-82(4) .

Windfuhr, Gernot. “Isoglosses: A Sketch on Persians and Parthians, Kurds and Medes” in

Hommages et Opera Minora, Monumentum H. S. Nyberg, Vol. 2. , Acta Iranica 5. TehranLiège: Bibliothèque Pahlavi, 457-472. pg 468.

Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden

(Reichert) ۰۲۲۲.

Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) ۹۱۹۱.

https://fa.wikipedia.org: 1393

Khaledy , Mohammad , http://www.sanandaj.iranblog.com : 1392

Roshani , Deilan , http://www.kurdishacademy.org : 1394

Karimy , Payam , http://www.adabi19.ir : 1394

azary , Hamid , http://kohdashtcity.tebyan.net : 1394

Khoramdad , Najaf , http://www.ilna.ir : 1394

نویسنده: دکتر محمد کاکاوند/ اختصاصی برای شاهو خبر

[پاسخ]