احداث سد معشوره راهکاری موثر برای مقابله با پدیده فرونشست زمین در کوهدشت

شهرستان کوهدشت لرستان به دلایل مختلفی از جمله کمبود آب و برداشت بی رویه از چاه های آب در معرض پدیده فرونشست زمین قرار دارد که احداث سد معشوره باعث کاهش برداشت از آب های زیرزمینی و جلوگیری از فرونشست زمین در این شهرستان می شود.

بنا به تعریف یونسکو فرونشست عبارت از فروریزش یا نشست سطح زمین است که به دلایل مختلفی در مقیاس بزرگ روی می دهد.
به طور معمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین که می تواند با بردار اندک افقی همراه باشد، گفته می شود.
با توجه به خشکسالی های اخیر و کاهش بارش برف و باران در لرستان به ویژه کوهدشت و برداشت بیش از حد از چاه ها و سفره های زیرزمینی، این شهرستان در معرض پدیده فرونشست قرار گرفته است.
خبرگزاری ایرنا به منظور بررسی این پدیده و آگاهی بخشی در این خصوص میزگردی با حضور مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی لرستان و رئیس گروه بیلان آب منطقه ای لرستان ترتیب داده که در پی خواهد آمد.
آنچه در این میزگرد برای جلوگیری از پدیده فرونشست دشت کوهدشت مورد تاکید و توجه مدیران و کارشناسان واقع شد، لزوم احداث سد معشوره، تخصیص اعتبارات لازم، اجرای طرح احیا و تعادل بخشی، استفاده از روش های نوین آبیاری و کاهش برداشت محصولات بود.
حذف کشت محصولات آبدوست در منطقه و تعدیل ۴۰ درصدی برداشت آب از منابع توسط کشاورزان از دیگر مواردی بودند که در این میزگرد برای احیای دشت کوهدشت و ایجاد امید در دل مردم منطقه مطرح شدند.
مدیرکل حفاظت از محیط زیست لرستان در این میزگرد با اشاره به اظهارات معاون دبیرکل سازمان ملل در نمایشگاه بین المللی محیط زیست مبنی بر اجماع جهانی برای رفع چالش های زیست محیطی گفت: کوپ ۲۱ فرانسه با حضور۱۲۰ کشور جهان با هدف بررسی چالش های زیست محیطی برگزار می شود.
مهرداد فتحی بیرانوند افزود: موضوعات محیط زیست از جمله پدیده ریزگردها و فرونشست زمین از چالش ها و ابرچالش های کشور و مورد تاکید رهبری و رئیس جمهوری هستند.
وی بیان کرد: اگر این موضوعات در گذشته به خوبی ساخته و پرداخته می شدند اکنون با این ابرچالش ها مواجه نبودیم.

** مردم هزینه های سنگینی به دلیل بی توجهی گذشتگان به محیط زیست پرداخته اند
به گفته وی مردم هزینه های سنگینی به دلیل بی توجهی گذشتگان به مباحث زیست محیطی می پردازند اما اکنون محیط زیست از اولویت های دنیا و کشور است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان دولت تدبیر و امید را حامی محیط زیست دانست و گفت: موضوع محیط زیست در اولویت نخست برنامه ششم توسعه است.
وی افزود: افرادی که رسالت زیست محیطی دارند باید در راستای نهادینه شدن فرهنگ زیست محیطی و رفع چالش های موجود تلاش چشمگیری داشته باشند.

** فرونشست اراضی کوهدشت یک معضل زیست محیطی
فتحی بیرانوند فرونشست زمین های کوهدشت را یک معضل زیست محیطی خواند و اظهار کرد: ریشه این چالش به دلیل بی توجهی گذشتگان است.
وی افزود: کوهدشت که زمانی به عنوان انبار غله لرستان و یکی از قطب های کشاورزی غرب کشور محسوب می شد امروز با معضلات بسیار زیاد خشکسالی و فرونشست زمین مواجه است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان گفت: با توجه به نبود آبخیزداری و آب خوان داری در منطقه و استفاده بی رویه از منابع آب های زیرزمینی، گاز و منابع نفتی از برخی نقاط دشت کوهدشت خارج می شود.
وی افزود: خروج مواد هیدروکربنی، آتش سوزی آلودگی آب های سطحی و زمین های کشاورزی به دلیل خروج مواد نفتی و گازی از زمین دیگر تبعات فرونشست زمین در کوهدشت می باشند.
فتحی بیرانوند اظهار کرد: با توجه به خشک بودن دشت کوهدشت در صورت تداوم بی توجهی ها، این منطقه به یکی از مناطق چالش خیز و کانون گرد و غبار تبدیل می شود.
وی ادامه داد: در صورت تبدیل منطقه کوهدشت به کانون ریزگرد به دلیل بادهای غربی به شرقی امکان فراهم شدن چالش گرد و غبار در استان لرستان فراهم می شود.
وی افزود: خشکسالی های پی در پی و حفر چاه های غیرمجاز در سال های گذشته، برداشت های بی رویه از آب های زیر زمینی و تغییر الگوی کشت در این منطقه باعث این پدیده شده است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان بیان کرد: منابع آب ها محدود است و درصورت نبود مدیریت، مشکلات عمده ای به وجود خواهد آمد.

** لزوم مدیریت پدیده فرونشست کوهدشت
وی گفت: فرونشست کوهدشت دراثر کم توجهی های سال های گذشته رخ داده است ولی اکنون باید مدیریت شود.
فتحی بیرانوند افزود: راهکارهای مختلفی برای مدیریت این چالش ارائه شده است که مدیریت منابع آب به عنوان نخستین و مهم ترین موضوع باید در دستور کار قرار گیرد.
وی دشت کوهدشت را یکی از دشت های ممنوعه سطح کشور دانست و اظهار کرد: باید چاه های غیرمجاز در این منطقه تعطیل و چاه های مجاز تحت پوشش مدیریت مصرف قرار گیرند.
به گفته فتحی بیرانوند باید از منابع آب برای کشت های غیرضروری و غیرممکن در این منطقه به صورت جدی جلوگیری شود.
وی با تاکید بر لزوم تعیین تکلیف تاقدیس های شناسایی شده گفت: این تاقدیس ها باید به شرکت های خصوصی واگذار شوند تا با تخلیه این گازها و چاه ها فشار کمتری به مناطق ایجاد شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست لرستان افزود: با این اقدام، کف شکنی های کمتری در راستای نفوذ نفت و گاز به خاک انجام می شود.
به گفته وی در صورت رسیدگی نکردن به مشکلات منطقه کوهدشت، این منطقه به طور حتم به یکی از کانون های ریزگرد تبدیل و ساختارهای زمین شناسی دچار شکستگی می شوند.
فتحی بیرانوند افزود: در صورت انفجار، آتش سوزی و آلودگی آب و خاک حاصل از پدیده فرونشست، این منطقه به یک تهدید زیست محیطی تبدیل می شود.

** احداث سد معشوره راهکاری موثر برای مقابله با پدیده فرونشست زمین در کوهدشت
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی لرستان نیز در این میزگرد گفت: در صورت برطرف کردن مشکلات بین مردم کوهدشت و پلدختر و احداث سد معشوره مشکل دشت کوهدشت برطرف می شود.
حسین پیرحیاتی با ارائه پیشنهاد ایجاد مخازن ذخیره آب برای تخصیص به استان لرستان افزود: مشکلاتی که از بهره‌ برداری از آب در سراسر کشور وجود دارد یک مطالبات کشوری بوده و لرستان نیز متاثر از این موضوع است.
وی اظهار کرد: خشکسالی در دهه گذشته در کشور به ویژه در لرستان و بحث بهره‌ برداری از آب موضوع پراهمیت در فرونشست شهرستان کوهدشت است.
وی افزود: استان لرستان در دهه ۷۰ یکی از استان ‌های پرآب کشور بود و هنگام بارندگی ها برای هدایت روان آب ها ستاد مدیریت بحران تشکیل می شد و کشاورزان با مجوز یا بدون مجوز با آن منابع آبی مشغول به کشاورزی بودند.
پیرحیاتی گفت: در ۱۹۰ هزار هکتار زمین آبی لرستان به طور متوسط سالانه ۲ میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی مصرف آب داشتیم که در فصل استفاده آب کافی در اختیار بود.
وی افزود: از سال ۹۳ وضعیت دشت کوهدشت حاد شد؛ رودخانه کشکان به عنوان یکی از چهار شاخه اصلی رودخانه کرخه در چندین نوبت خشک و در دشت سیلاخور این وضعیت تکرار شد.
وی مشکل کم آبی در مناطق جنوبی لرستان را حادتر عنوان و اظهار کرد: شهرستان ‌های کوهدشت و رومشکان بیشترین آسیب را در این زمینه حس می کنند و در مناطق شمالی استان کمتر شاهد این معضل هستیم.
معاون سازمان جهاد کشاورزی لرستان مشکلات پیش آمده در دشت کوهشت را حاصل مدیریت های قبل و خشکسالی سال های اخیر دانست و افزود: مدیریت این شرایط اکنون در دستور کار دولت تدبیر و امید است.
وی با تاکید بر لزوم آموزش و آگاهی بخشی به مردم گفت: طبق اعلامیه وزارت نیرو اولویت اول برای مقابله با پدیه خشکسالی روی منابع آب زیرزمینی است.
پیرحیاتی با بیان اینکه حق آبه پایین ‌دست سدها باید مدیریت شود، افزود: منابع آب زیرزمینی مربوط به نسل ‌های آینده است و باید از آنها بهره ‌برداری اصولی شود.
وی اظهار کرد: در ۱۰ سال گذشته به علت بارندگی های محدود هر ۲ سال یک بار با پدیده خشکسالی مواجه بوده ایم.
معاون سازمان جهاد کشاورزی لرستان افزود: بین ۱۲ تا ۲۰ درصد از غله استان لرستان در کوهدشت تولید می ‌شود و پارسال ۹۰ هزار تن گندم از این دشت برداشت شد.

** ممنوعیت برداشت آب از سفره های زیرزمینی دشت کوهدشت
پیرحیاتی گفت: کاهش شدید بارندگی و پایین رفتن سطح سفره های آب زیرزمینی در دشت کوهدشت باعث ممنوعیت برداشت آب از این دشت شد.
وی مدیریت منابع آب را وظیفه همه دستگاه ها دانست و افزود: درصد تعدیل آب در شهرستان کوهدشت ۴۰ درصد است یعنی کشاورزان باید از ۱۰۰ لیتر آب قابل برداشت ۶۰ لیتر برداشت کنند.
معاون سازمان جهاد کشاورزی لرستان اظهار کرد: حذف مجوزها چاره گشا نیست چراکه باید برنامه جایگزین برای این کار داشته باشیم.
وی افزود: کشت نشایی به دلیل مصرف سه بار کمتر آب، کاهش کشت چغندر و ذرت به دلیل مصرف بالای آب، فرهنگ سازی و افزایش آگاهی مردم، استفاده از مزارع الگویی و ترویجی در دستور کار جهاد کشاورزی است.
پیرحیاتی با تاکید بر لزوم حذف برخی کشت های آبدوست در دشت کوهدشت اظهار کرد: باید درخصوص روش فعلی آبیاری تجدید نظر و برای توسعه اراضی کشاورزی از شیوه‌ های نوین آبیاری استفاده شود.
وی افزود: جهاد کشاورزی برای تغییر روش آبیاری سنتی به آبیاری نوین به کشاورزان ۸۵ درصد اعتبار بلاعوض پرداخت می کند.

** لزوم کاهش سقف برداشت منابع آبی در دشت کوهدشت برای حل بحران آب منطقه
رییس گروه بیلان آب منطقه ای لرستان نیز در این میزگرد گفت: مردم در هر دشتی به صورت طبیعی از حق آبه های قدیمی موجود استفاده می کردند اما این برداشت ها با طبیعت در تعامل بود یعنی تا مقداری که آب در اختیار مردم بود از آن استفاده می کردند و این اکوسیستم خیلی هماهنگ کار می کرد.
بهروز ابراهیمی ادامه داد: با نصب پمپ ها و برداشت مصنوعی از آب شدت بهره برداری از منابع زیرزمینی و سطح زیر کشت افزایش یافت.
وی افزود: با این شرایط قرار شد بیلانی برای هر دشت مشخص شود که آن دشت چقدر در سال ظرفیت دارد البته تهیه این بیلان به رغم ظاهر ساده به راحتی ممکن نبود و نیاز به اطلاعات کامل تری در این زمینه احساس می شد.
رئیس گروه بیلان آب منطقه ای لرستان اظهار کرد: مطالعات ژئوفیزیک انجام نشده بود، پیزومترها به تازگی صفر شده بودند و شرایط و فرآیند لازم را نداشتند؛ با این وجود دشت کوهدشت از وضعیت مناسبی برخوردار بود چون که اطلاعات آماری کافی در اختیار نبود.
ابراهیمی گفت: پس از جنگ تحمیلی هدف بهره براری از آب به منظور استفاده از منابع در اولویت قرار گرفت که در پی آن مجوزهای بسیار زیادی براساس بهره برداری ها صادر شد.
وی افزود: این مجوزها همان مجوزهای قانونی خارج از توان تجدید آبخوان بودند لذا دشت قادر به جوابگویی نبود و به آرامی شاهد افت آب بودیم.
رئیس گروه بیلان آب منطقه ای لرستان اظهار کرد: نموداری در سال ۱۳۸۵ تهیه شد که در آن متاسفانه بارندگی افزایش داشت اما بازهم کاهش آب سطحی را شاهد بودیم چراکه برداشت ها بیش از حد توان آب خوان ها بودند.
وی افزود: دشت کوهدشت را مورد مطالعه قرار دادیم و متوجه شدیم پارامترهای بیلان نادرست بوده اند چراکه مردم با این آمار مجوزهای لازم را برای برداشت از آب های زیرزمینی در دست داشتند و هیچ ابزار قانونی برای کاهش این مقدار وجود نداشت.
ابراهیمی گفت: با این شرایط سقف برداشت را پیشنهاد دادیم و حق برداشت از آب را تنها به ۳۰ لیتر کاهش دادیم.

** دشت کوهدشت، منطقه ممنوعه اعلام شد
وی اظهار کرد: با توجه به کاهش بازدهی چاه ها و احتمال فرونشست دشت کوهدشت، این منطقه را با هدف مدیریت اتفاقات ناگوار آینده منطقه ممنوعه اعلام کردیم.
ابراهیمی افزود: به رغم اینکه ستون آب در سفره های زیرزمینی کوهدشت وجود داشت اما هیچ گونه آبدهی از آنها صورت نمی گرفت.
وی گفت: پارسال ۸۰۰ میلیمتر بارندگی در دشت کوهدشت داشتیم ولی متاسفانه این دشت به پخش سیلاب تبدیل شد و در عمل مکانی برای کانالیزه شدن و ذخیره آب نبود.
وی ادامه داد: در هر حال سال گذشته سطح آب بالا آمد که نشان می دهد آبخوان زنده است و می توان با توجه و برنامه ریزی بیشتر و دقیق تر این دشت را احیا کرد.
وی بیان کرد: نخستین عامل فرونشست برداشت های بیش از حد مجاز آبخوان است، مطالعاتی در این زمینه صورت گرفت که متوجه شدیم ظرفیت فرونشست دشت خیلی زیاد نیست.
ابراهیمی با بیان اینکه پرونده فرونشست به سازمان زمین شناسی واگذار شده است، افزود: برای جلوگیری از توقف این پرونده همه اطلاعات و آمار در اختیار زمین شناسی واگذار شده است.
وی نصب کنتورهای هوشمند را از اولویت های کاری وزارت نیرو دانست و گفت: طرح احیا و تعامل بخشی از مرکز در برنامه ششم توسعه در اولویت اصلی آب در کشور است و مطالعه وضعیت آبخوان ها و نصب کنتورهای هوشمند می تواند در این زمینه موثر باشد.
وی با بیان اینکه احیا و تعادل بخشی آب دشت کوهدشت مشکل اصلی گلوگاه این منطقه است، افزود: اعتبار لازم برای این طرح در نظر گرفته نشده است درحالیکه در گلوگاه اصلی به شدت دچار کمبود اعتبار هستیم.

** مجوز برداشت آب در دشت کوهدشت صادر نمی شود
وی اظهار کرد: در این منطقه به علت ممنوعه اعلام شدن هیچ گونه مجوزی صادر نخواهد شد و سازمان زمین شناسی باید اعلام کند که آیا در این دشت فرونشستی اتفاق افتاده که وارد شرایط فوق بحرانی منطقه شویم یا خیر.
ابراهیمی افزود: با نصب کنتورهای هوشمند سقف برداشت منابع آبی در دشت کوهدشت باید محدود شود و برداشت محصولات تا میزانی مشخص کاهش یابد.
وی گفت: امیدواریم دشت کوهدشت با همکاری همه جانبه مسئولان به ویژه سازمان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطقه ای لرستان برطرف شود.
همانطور که در این میزگرد عنوان شد یکی از راهکارهای موثر در رفع مشکلات دشت کوهدشت احداث سد معشوره است.
عملیات اجرایی سد معشوره کوهدشت به عنوان یکی از مهم ترین سدهای استان لرستان در خرداد ۹۲ به امید بازگشت روزهای پر رونق کشاورزی و توشه سبز کشاورزان از زمین های آبی آغاز شد تا کشاورزان مناطق کوهدشت، سرطرهان و رومشکان روزهای آبادانی دیرین را آرام آرام به یاد آورند.
سد بتنی دو قوسی تنگ معشوره بر روی رودخانه کشکان در استان لرستان واقع شده و موقعیت ساخت این سد حدود یک کیلومتر پایین تر از محل تلاقی دو شاخه تشکیل دهنده کشکان یعنی کاکارضا و چم زکریا است.
سد و نیروگاه تنگ معشوره با هدف تولید انرژی برق آبی، کنترل و جمع آوری سیلاب ها و روان آبهای سطحی رودخانه و تامین آب کشاورزی مورد نیاز دشت های اراضی منطقه احداث می شود.
محل ساختگاه سد تنگ معشوره در زاگرس چین خورده و در نزدیکی مرز زاگرس مرتفع قرار گرفته و برجسته ترین مشخصه ساختاری تاقدیس منگنی کوه است.
در محدوده ساختگاه، لایه ها دارای شیب به سمت شمال خاور بوده و شامل سازندهای کشکان، تاربور، امیران و گروپی است.
این سد به ارتفاع ۱۱۴ متر از پی و با طول تاج ۳۵۰ متر در لرستان احداث می شود، تراز تاج سد یکهزار و ۳۸۴ متر از سطح دریا و تراز نرمال آب مخزن یک هزار و۳۷۶ متر از سطح دریا است.
در ماه های نخست پس از کلنگ زنی همه چیز خوب پیش می رفت تا اینکه به یکباره زمزمه هایی مبنی بر توقف عملیات احداث سد، نداشتن صرفه اقتصادی و کاهش آب های پایین دستی به گوش رسید تا این بار نیز خاطره تلخ کلنگ زنی های بی فرجام در لرستان تداعی شود.
استاندار لرستان در آخرین اظهارات خود در خصوص احداث سد معشوره عنوان کرد: قرار بود در توافق با وزارت نیرو ظرفیت آب سد معشوره ۱۳۵ میلیون مترمکعب باشد اما وزارت نیرو اختصاص ۵۰ میلیون مترمکعب آب را مطرح کرده است.
هوشنگ بازوند با بیان اینکه موضوع ظرفیت سد معشوره توسط معاون اجرایی ریاست جمهوری به رئیس جمهوری گزارش شده است، افزود: پیشنهاد رئیس جمهوری این بود که یا سد معشوره با ظرفیت ۱۳۵ میلیون مترمکعب اجرا شود و یا در شورای عالی آب تعیین تکلیف شود.
وی گفت: علاوه بر کاهش ارتفاع سد معشوره، برق آبی بودن آن نیز توسط وزارت نیرو حذف شده است.