برای منابع طبیعی…

جواد آزادبخت*: منابع طبیعی به عنوان مهمترین سرمایه  ملی هر کشورمحسوب می شود. جنگلها و مراتع به عنوان یکی از ارکان اساسی منابع طبیعی تجدیدشونده محسوب می شود وبانقشی که در حفظ خاک، تنظیم چرخه آب در طبیعت، فراهم نمودن شرایط زیست وبقای حیات وحش، تامین معیشت وادامه امکان زیست انسان ها جایگاه مهمی در اقتصاد ملی دارند.

جنگل ها در تولید اکسیژن  نقش به سزایی دارند . یک هکتار جنگل می تواند ۲٫۵ تن اکسیژن(اکسیژن مصرفی ۱۰ نفر در سال) تولید کند ونزدیک به ۵/۷تا ۵/۸ تن گاز کربنیک را جذب  و ۶۸ تن گرد و غبار را در خود رسوب دهد. جنگل ها به علت ویژگی های متعدد خود ، نقش پر ارزش و بی بدیلی در حیات کره زمین و زیست سپهر دارند تا آنجایی که بعنوان بستر حیات و توسعه پایدار مطرح می باشند. خاک های جنگلی به دلیل نفوذ بسیارزیادی که نسبت به خاک ها ی معمولی دارند.(حدود ۴۰۰ برابر) ، دارای قدرت ذخیره سازی آب بوده به طوری که این مقدار حدود ۵۰۰ تا ۲۰۰۰ متر مکعب در سال درهر هکتار اراضی جنگلی برآورد شده است.. حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش آن یکی دیگر از کارکرد های مهم جنگلها و مراتع می باشد. و این مهم زمانی مشخص می گرددکه برای تشکیل هر یک سانتی متر خاک حدود  ۴۰۰-۱۰۰ سال زمان مورد نیاز است. بنابراین ماموریت جنگلها و مراتع تامین مولفه های حیات همچون آب ،خاک ،هوا،پوشش گیاهی وحفاظت از مرزهای حیات و محیط زیست بعنوان سرمایه مشترک ساکنان کره زمین است.اما امروزه بر پایه رفتارهای نامناسب جنگل ها و مراتع را نا اگاهانه و بی رحمانه زنده بگور کرده ایم و می کنیم.

نگاهی به وضعیت منابع طبیعی کشور:

منابع طبیعی (جنگل و مرتع) از ارزشمندترین منابع حیاتی موجود محسوب می گردند که امروزه به شدت در معرض تخریب و نابودی قرار گرفته است.

۱-بر اساس رده بندی اتحادیه جهانی حفاظت از منابع طبیعی کشور ایران به لحاظ دارابودن سطح جنگل در بین ۵۶ کشور رتبه ۴۵ را دارد که نشان می دهد به لحاظ منابع  جنگلی به عنوان کشوری با پوشش کم جنگلی (سطح کمتر از ۱۰ درصد مساحت کشور) محسوب می گردد. و از نظر سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد(FAO ¹ ) هر کشوری که کمتر از ۲۵ درصد خاک آن جنگل باشد از نظر زیست محیطی وضعیت بحرانی در آن کشور حاکم است.

۲-در گذشته نه چندان دور ۳۰ درصد خاک کشور را جنگل می پوشاند اما امروزه حدود ۱۲ میلیون هکتار جنگل داریم که این سطح حدود ۳/۷ درصد سطح کل کشور را در بر می گیرد . چنانچه روند تخریب قبلی جنگلهای کشور با همین سرعت ادامه یابد می توان تصور نمود در ۳۰ الی ۴۰ سال آینده جنگل های کشور از دست خواهند رفت و در برابر حق آیندگان  در برخورداری از جنگلها چه جوابی خواهیم داشت ؟ نابودی جنگلها یک امر فاجعه انگیز، هولناک و دردناک برای محیط زیست کشور است (آمار سازمان جنگلها و مراتع کشور در سال ۸۲).

۳-جایگاه کشورمان از نظر شاخص پایداری محیط زیست ^۲(ESI) در بین ۱۴۲ کشور با کسب نمره ۵/۴۴ در رتبه ۱۰۴ یعنی پایین تر از کشورهایی مثل سودان، چاد، بنگلادش، آنگولا و قرقیزستان قراردارد و در کنار کشوری مانند بورکنیافاسو ارزیابی می شود در این ارزیابی فنلاند با نمره ۹/۷۳ در صدر جدول از پایدارترین وضعیت زیست محیطی برخوردار است.

۴-  بر اساس آمار های موجود در ایران در یک دوره ۲۸ ساله (۱۳۷۵-۱۳۴۷) حدود ۱۶۰۰۰۰هکتار از جنگل های کشور بر اثر آتش سوزی از دست رفته است، و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۴حدود ۸۷۰۰۰ هکتار از جنگل ها دچار حریق شده اند.سطح آسیب دیده بر اثر آتش سوزی در جنگلهای ایران طی سالهای ۱۳۷۱تا۱۳۸۰ به میزان ۲۱۷۳۰۱هکتار در ۶۲۳۵ مورد آتش سوزی بوده است. بر اساس آمار و اطلاعات موجود در سازمان جنگلها ،مراتع و آبخیزداری کشور از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۸۹ تعداد آتش سوزی های رخ داده در عرصه های جنگلی از نظر تعداد ۴۶% و از نظر مساحت ۳۴% را به خود اختصاص داده اند .  مابقی آنها در عرصه مراتع اتفاق افتاده است . بر اساس همین گزارش ۷۲% از عوامل آتش سوزی عامل انسانی  ،۲۲%نامعلوم و ۵/۵% سهوی و عمدی  بوده است. از نظر شاخص سطح آتش ۵۴%در منطقه زاگرس ،۴%در منطقه شمال کشور و ۴۲% در سایر مناطق و از نظر شاخص تعداد ۶۲% در منطقه زاگرس ،۱۲%در منطقه شمال کشور و ۲۶% در سایر مناطق رخ داده است که استان های لرستان، فارس وخوزستان  از نظر هر دو شاخص(سطح و تعداد) به ترتیب اولویت قرار دارند.

۵- جایگاه مراتع در تحقق اهداف توسعه کشور بر اساس برنامه راهبردی مرتع کشور (۱۳۸۷)

-تولید علوفه۷/۱۰ میلیون تن مجاز (در شرایط بارش نرمال) ارزش اقتصادی هر کیلوگرم آن در صورتی که معادل ۷۵ درصد قیمت جو لحاظ شود معادل ۱۶۰۰۰ میلیارد ریال است و این در حال است که ۷۵ درصد ارزش مراتع مربوط به کارکردهای غیر علوفه است یعنی ارزشهای محیط زیستی است. مراتع بستر حفاظ ذخایر ژنتیکی کشور است. بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی در  قلمرو مراتع گسترش دارند.

-وابستگی معاش تعداد حدود ۹۱۶۰۰۰ خانوار با جمعیتی معادل ۵ میلیون نفر معادل۸ درصد جمعیت کشور به مراتع

-تولید گوشت قرمز به میزان۰۰۰ ۴۳۸ تن از۰۰۰ ۸۲۲ تن گوشت قرمز دام سبک بدون احتساب گاو بومی و شتر

۶- بر اساس ارزیابی سازمان خواربار ملل متحد در سال ۲۰۰۱ میلادی در کشور روسیه مدیریت جنگلها و مراتع بر عهده وزارت منابع طبیعی است و دارای چهار بخش آب،مواد فسیلی، آژانس جنگل واکولوژی است. در این کشور در بخش حفاظت هوایی جنگل دارای ۲۴ پایگاه اصلی ،۴۴۰پایگاه کوچک ،۳۵۰ فروند هواپیما و چرخبال و ۵۰۰نفر خلبان و چترباز و تکنسین می باشد. در بخش مدیریت حفاظت و حمایت جنگل دارای ۱۶۸۰ مرکز جنگلبانی و ۱۹۰۰۰۰ نفر محافظ جنگل است. در کشور ترکیه ۷/۲۰ میلیون هکتار جنگل وجود دارد و تشکیلات حفاظت و کنترل حریق در این کشور یکی از ۱۲ دپارتمان مدیریت در این کشور و دارای ۱۵۳۹مرکز حفاظتی و۶۱۶۳نفر نیروی گارد جنگل است. این در حالی است که در سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور حتی یک فروند بالگرد و هواپیما جهت استفاده در مواقع ضروری جهت  مهار آتش سوزی و….. وجود ندارد. در روسیه به ازاء هر ۲۹۰۰هکتار، در آلمان، در ایتالیا به ازاء هر ۱۰۰۰هکتار و در ترکیه به ازاء هر ۳۰۰۰هکتار و این در حالی است که در ایران به طور مثال در استان لرستان به ازاء هر ۵۰۰۰۰-۶۰۰۰۰ هکتار جنگل و مرتع یک نفر نیروی حفاظتی انجام وظیفه می نماید.

و نگذاریم جنگل ها و مراتع و پوشش جنگلی که نگین سبز و ستون فقرات تمدن بشری است به افسانه ای در دل تاریخ تبدیل شوند. همانگونه که زنده یادسهراب سپهری می گوید:

چون جویبار، آیینه روان باشیم: به درخت، درخت را پاسخ دهیم. دیدم که درخت هست، وقتی که درخت هست، پیداست که باید بود.

*کارشناس ارشد منابع طبیعی و آبخیزداری کوهدشت

 

۱-Food and Agriculture Organization

۲-Environmental Sustainable Index