روز چهاردهم فروردین زادروز ملی بلوط را پاس بداریم

جواد آزادبخت^۱، نادر آزادبخت^۲

۱–کارشناس ارشد منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کوهدشت

۲–کارشناس ارشد و پژوهشگر مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی لرستان

بلوط مهمترین و فراوان ترین گونه‌ی درختی غرب کشور، به ویژه منطقه زاگرس است. رشته کوه زاگرس، وسیع‌ترین و اصلی‌ترین رویشگاه و خاستگاه پیدایش و گسترش گونه‌های مختلف بلوط در ایران می باشد. حوزه رویشی زاگرس پهنه ای است از پیرانشهر تا فیروز آباد فارس در طول ۱۷۶۰کیلومتری با ۶ میلیون و ۴۰ هزار هکتار در گستره ۳۰ میلیون هکتاری با بیش از ۴۴۰۰۰آبادی و ۱۱ استان دارای ۲۸ میلیون واحد دامی است این منطقه از اهمیت ویژه‌ای  از نظر تنوع زیستی برخوردار است. منطقه زاگرس را بر اساس رویشگاه بلوط به دو ناحیه زاگرس شمالی و جنوبی تقسیم کرده‌اند. ناحیه زاگرس شمالی رویشگاه خاص  دار مازو(Quercusinfectoria) بوده و در برخی از مناطق با Q. brantiiیا Q. libaniو یا هر دو گونه در هم می‌آمیزد. این بخش از زاگرس، استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، قسمت‌های معینی از استان کرمانشاه و لرستان را در بر می‌گیرد. در مقابل، زاگرس جنوبی رویشگاه خاص گونه Q. brantiiبوده و شامل استان‌های ایلام، خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد، فارس، اصفهان و چهار محال بختیاری است. پیرامون شناسایی دقیق تر گونه های بلوط کارهای علمی جدیدتری صورت پذیرفته است از آن مهم می توان به فعالیت علمی محمد مهرنیا و همکاران اشاره نمود.
مطالعات انجام شده توسط رایت و سایر محققا ن بیانگر آن است جنگل‌های بلوط منطقه زاگرس حدود ۵۵۰۰ سال پیش تشکیل و به حالت اوج رشدی (کلیماکس) خود رسیده‌است. جنگلی که در این ناحیه پدید آمده یک جنگل شاخص خشک و نورپسند است که بیشتر از درختان پست با تاج پوشش پهن تشکیل شده‌اند، ارتفاع این درختان به ندرت به بیش از ۱۵-۱۰ متر می‌رسد. جنگل‌های بلوط زاگرس، کوهستانی و اغلب مقاوم به سرما است.

اهمیت جنگل های بلوط زاگرس:   
این جنگلها با کارکردهای متنوع و از جنبه‌های متعدد اقتصادی، اجتماعی بویژه محیط زیستی برای منطقه زاگرس و کشور از اهمیت بالایی برخوردارند، که به برخی  ازموارد آن در ذیل اشاره خواهد شد:

-قدرت جذب و نفوذ حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب نزولات آسمانی در سال (۴۰ درصد آب کشور)
-تامین و تولیدعلوفه در مراتع زاگرس جهت تعلیف ۵۰ درصد از جمعیت دامی کشور
-محل زندگی ۳۰ درصد  از جعیت کشور و محل زندگی و اسکان بیش از ۷۰ درصد جمعیت عشایر ی کشور
– حفاظت از آب و خاک و دیگر عناصر حیاتی کشور
-دارا بودن مناطق زیبا و بکر جنگلی و وداشتن قابلیت های گوناگون طبیعت گردی (اکوتوریسم)، ژئوتوریسم (زمین گردی) و گردشگری علمی و پزشکی
-از نظر منابع نفتی، معدنی،محل رویش  گیاهان داروئی، پرورش آبزیان، زنبور عسل ودارا بودن نقش های بسیار مهم در اقتصاد کشور و کارکردهای فرهنگی و اجتماعی و …

نگاهی به کارنامه  و رویکرد ما نسبت به بلوط نشان می دهد که نه تنها تعامل سازنده و موثری نداشته ایم بلکه حتی نوعی تقابل با آن دیده می شود. بلوط هستی و تمام دارایی خود را چون سپری وقف آسایش ساکنان خود نموده و از ما جزءنامهربانی ،جفا و خطا چیزی ندیده است. برایمان اکسیژن و خاک و آب و سرسبزی و نشاط و آهنگ زندگی و حیات وحش به ارمغان آورده و در عوض از ساکنان ومردمان همزیست با او ، و حتی از اندیشمندانش چیزی در خور نصیبش نشده است . بلوط های زاگرس ذخیره ژنتیکی و ستون فقرات ساکنان آن است که امروزه همه ساکنان آن آگاهانه یا ناآگاهانه و از روی طمع ورزی با چشم بستن بر این همه نقش ها و کارکرد های بی مانند کمر به نابودی یا غفلت یا چشم بستن بر روی آنها بسته اند.  جنگلهای بلوط یا طلای سبز زاگرس از منابع بسیار مهم به شما ر می آیند که از بزرگ ترین نعمت های خداوند و با ارزش ترین سرمایه های کشور ند ، این نعمت خدادادی و غیر قابل جایگزین نقشی حیاتی، موثرو عمده ای در زندگی انسان ها و دیگر زیستمندان دارند. بر اساس نظرات کارشناسی مجامع بین المللی ارزش اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی و اکولوژیکی هر اصله درخت ۵۰ تا ۱۰۰ ساله بلوط حدود ۲۰۰ هزار دلار (۷۰۰ میلیون تومان )برآورد شده است. با به صدا درآمدن زنگ خطر نابودی جنگلهای بلوط و قرار گرفتن این نمادهای سبز مقاومت که به مانند ستون فقرات و ریه های این زیست بوم که شناسنامه هویتی ساکنان این دیار به شمار می آیند در این شرایط بحرانی، ضرورت دارد دولتمردان و برنامه ریزان توسعه ای کشور و استان برای کنترل و مهار این بحران، بدون هدر دادن کوچکترین زمان و فرصتی، با عزمی ملی و جلب مشارکت آگا هانه و مستمر همگان و با تغییر دید و داوری  مردم و شیو ه های معیشتی آنها با مدیریتی دانش بنیان و  هوشمندانه نسبت به حذف فشارهای فزاینده  معیشتی بر جنگلهای زاگرس اقدام نمایند. با یسته است همگان به ویژه دولت مردان با توجه به دیگر ظرفیت های اشتغال زایی– صنعتی، گردشگری، بازرگانی، تجاری و … فرصت احیاء و بازسازی را برای جنگلهای بلوط فراهم نمایند. و با مهار عوامل تخریب و تهدید، از بروز یک فاجعه محیطزیستی جدید و جبران ناپذیر همچون فاجعه زیست محیطی خشک شدن دریاچه ارومیه وای بسا به مراتب بدتر از آن پیشگیری و آن را مدیریت نمایند. همگان بویژه نخبگان علمی می دانند فاجعه ای عظیم در منطقه  زاگرس در حال رخ دادن است. بلوط سرمایه اصلی و روح  زاگرس ، معرف آن ، و بود و نبود زاگرس و شناسنامه هویتی پدران ما و زاگرس نشینان،  در حال زوال و نابودی است همه باهم این تراژدی غم انگیز و ابعاد وحشتناک آن را فریاد  کشیم ونگذاریم بلوط و پوشش جنگلی آن که نگین زاگرس و خون جاری در شریانهای آن است به افسانه ای در دل تاریخ تبدیل شود.پس همه باهم بیاییم به وظیفه خود یعنی تعهد در قبال پایداری طبیعت، عمل نماییم واز گذشته عبرت گیریم و بیش از این بر طبل نابودی و مرگ جنگلها و مراتع نکوبیم که مرگ جنگلها و نابودی مراتع یعنی مرگ انسانها و نابودی تمدنها. جنگلها ی زاگرس در آستانه مرگ اند . زیرا درختان بلوط ، بنه ،بادام و…این دیار یا خشکیده اند یا راهی تنور و بخاری روستاییان شده اند یا ازریشه کنده شده و گاه بساط خود را به کشاورزی دیم و سنتی داده اند. امید آنکه با بازنگری و بازبینی رفتار های خود خواهانه ،سود جویانه ،بخشی نگر و زود گذرمان راهی بیابیم تا دست انتقام طبیعت بیش از این و کوبنده تر از آنچه در باورمان نمی گنجد سیلی تند خود را بر ما ننوازد.

علاوه بر قوانین دایمی (جاری) و خاص مربوط  به منابع طبیعی، اصول ۴۵، ۴۸ و۵۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در خصوص اهمیت جنگل ها و مراتع تأکیداتی به شرح زیر دارند:

در اصل ۵۰ قانون اساسی آمده است:

((در جمهوری‏ اسلامی، حفاظت‏ محیط زیست‏ که‏ نسل‏ امروز و نسل‌های‏ بعد باید در آن‏ حیات‏ اجتماعی‏ رو به‏ رشدی‏ داشته‏ باشند، وظیفه‏ عمومی‏ تلقی‏ می‏شود. از این‏ رو فعالیت‌های‏ اقتصادی‏ و غیر آن‏ که‏ با آلودگی‏ محیط زیست‏ یا تخریب‏ غیر قابل‏ جبران‏ آن‏ ملازمه‏ پیدا کند، ممنوع‏ است))

نیز بر اساس اصل ۴۵ قانون اساسی:

انفال و ثروتهای عمومی از قبیل زمینهای موات یا رهاشده ، معادن ، دریاها ، دریاچه ها ، رودخانه ها و سایر آبهای عمومی ، کوهها ، دره ها ، جنگلها ، نیزارها ، بیشه های طبیعی ، مراتعی که حریم نیست ، ارث بدون وارث ، و اموال مجهول المالک و اموال عمومی که از غاصبین مسترد می شود ، در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنها عمل نماید. تفصیل و ترتیب استفاده از هر یک را قانون معین می کند.

علاوه بر اصول قانون اساسی که میثاق ملی و دینی ما است بر پایه  آموزه های  دینی از آن جمله فرمایش ها و رهنمود های درد مندانه و کارساز رهبر معظم انقلاب اسلامی  که فرموده اند …  ما باید بتوانیم با برنامه‌ریزیهاى دقیق، با مدیریّت قوى و با اصرار و جدیّت در کار، خودمان را از تضییع خسارت بارِ منابع حیاتى و طبیعى – مانند درخت و آب و خاک – نجات دهیم.. …..براى ما مسأله‌ى محیط زیست یا حفظ منابع طبیعى، مسأله‌اى تجمّلاتى و درجه‌ى دو نیست؛ یک مسأله‌ى حیاتى است. در تلاش ما براى توسعه‌ى کشور، اولویّت باید در این بخش باشد. بر اساس سیاست‌های کلی منابع طبیعی (ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری طی نامه شماره ۷۶۲۳۰/۱مورخ ۳/۱۱/۱۳۷۹به نقش مردم اشاره شده که:
((ایجاد عزم ملی برای احیای منابع طبیعی تجدید شونده و توسعه ی پوشش گیاهی برای حفاظت و افزایش بهره وری مناسب و سرعت بخشیدن به روند تولید این منابع و ارتقاء بخشیدن به فرهنگ عمومی و جلب مشارکت مردم در این زمینه)).

بنابر این با توجه به محدودیت های موجود در بخش منابع طبیعی و تخریب و خسارات گوناگون ناشی  از بهره برداری بی رویه و نامناسب از منابع طبیعی  و از طرف دیگر شرایط خاص اقتصادی – اجتماعی کشور ایجاب می نماید تا به جای تحمیل فشارهای مضاعف بر بخش منابع طبیعی، در سایر بخشهای کشاورزی، صنعت، خدمات، اکوتوریسم و … سرمایه گذاری بیشتری صورت پذیرد. جای تاسف است که بعضاً بهره برداری های غیر اصولی و بیش از توان بوم‌شناختی (اکولوژیکی) عرصه ها، نه تنها سبب تخریب و اتلاف منابع ذی قیمت آب، خاک و پوشش گیاهی (تنوع زیستی) در بالادست حوضه های آبخیز می شود بلکه سبب اتلاف و تضییع سرمایه گذاریها در پایین دست می گردد که مثال بارز آن پر شدن مخازن سدها از رسوبات (کاهش عمر مفید آنها)، خسارات ناشی از سیل و زمین لغزش بر تاسیسات زیربنایی، راههای ارتباطی، مزارع کشاورزی و پرورش آبزیان، شهرها و آبادی‌ها و غیره و همچنین مشکلات عدیده محیطزیستی موجود است که به قول سهراب سپهری: آب را گل نکنیم …برخی از چالش ها و تنگنا ههای جدی منابع طبیعی و محیط زیست طبیعی به ویژه در زمینه حفظ و صیانت از بلوط عبارتند از :

کمبود نیروی انسانی مورد نیاز به ویژه در بخش حفاظت از عرصه های ملی.  بر اساس نرم پذیرفته شده جهانی به ازاء ۱۰۰۰-۵۰۰۰ هکتار ۲-۱نفر نیرو مشغول به کار هستند. (در روسیه به ازای هر ۲۹۰۰هکتار،در آلمان و ایتالیا به ازای هر ۱۰۰۰هکتار و در ترکیه به ازاء هر ۳۰۰۰هکتار)

– توجه جدی به نقش و جایگاه سازمانهای مردم نهاد (سمن) در جهت مشارکت ملی و منطقه ای بهینه سازی فرهنگ حفاظت از منابع طبیعی بر اساس رهنمود رهبر معظم انقلاب مبنی بر این که “فرهنگ منابع طبیعی بایستی به معارف عمومی تبدیل شود”. از طریق تدوین قوانین و مقررات تسهیل کننده ثبت قانونی و حمایت مادی و معنوی از این نهادهای مدنی، متناسب با فعالیت آنها

-نبود جایگاه و باور مناسب نسبت به منابع طبیعی(بخصوص جنگلهای بلوط) در باور دست اندر کاران و مدیران ارشد طرحهای عمرانی کشور و عدم پرداخت خسارات وارده به این عرصه ها و هزینه نشدن خسارات وارده در جهت احیاء و باز سازی مجدد جنگلها و مراتع

– تخصیص نیافتن اعتبارات لازم و در خور جهت اجرای طرحهای حفاظت از منابع طبیعی و آبخیزداری جهت کاهش فرسایش خاک و افزایش ظرفیت نفوذ پذیزی خاک

سخن پایانی: مردم عزیز و طبیعت دوستان گرانسنگ با توجه به نقش، جایگاه و کارکردهای بی بدیل بلوط در تنوع زیستی، پایداری زیست بوم زاگرس مرکزی، حفظ آب و خاک و در یک کلام نقش این عنصر بی مانند در جایگاه ریه ها و ستون فقرات زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم این سرزمین و تهدیدهای طبیعی و بشرساز از جمله زوال و پژمردگی گسترده درختان بلوط برای چندمین بار از ژرفای جان و باورمندانه به مراجع و نهادهای مسئول پیشنهاد می گردد روز چهاردهم فروردین (پس از سیزدهم فروردین که روز طبیعت نامگذاری و ثبت شده است ) را در تقویم رسمی کشور با نام “روز ملی بلوط” به طور رسمی ثبت و اعلام نمایند. باشد از این طریق ضمن اگاه سازی افکار عمومی در راه به کارگیری یافته های علمی و پژوهشی در زمینه حفظ و صیانت عالمانه از جنگل ها در زمینه مدیریت پدیده چند بعدی زوال و احیای درختان بلوط و دیگر گونه های همراه آن کاری ماندگار وگامی درخور برداشته شود.

روز ۱۳فروردین روز طبیعت و میزان تخریب ها زیاد…