زبان، گویش، لهجه

علی ستاری*/ کشکان:

اغلب در بین سخنگویان زبان­ ها در مورد زبان یا گویش بودن زبانشان بحث پیش می ­آید. معمولاً از روی تعصب و بدون پشتوانه ­ی علمی یکی را زبان و دیگری را گویش می­خوانند. از این قبیل بحث­ ها بین لک و لر زبانان هم، بویژه در بین قشر تحصیل کرده و آشنا به زبان فارسی و زبانشناسی رخ می­دهد. بهتر است پایه­ ی قضاوت بر ادله­ ی علمی استوار باشد. گهگاهی نیز مطالبی در مورد زبان­ های رایج در استان ­لرستان هم گفته و نوشته شده ­است. برای مثال بدون هیچ دلیل علمی ادعا شده است که لکی ترکیبی از “ک” کردی و “ل” لری است. اگر در اندیشه­ی نگهداری زبان و پیشبرد فرهنگ بومی خود هستیم، بهتر است این کار صرفاً بر اساس حدس و گمان و شم[۱] زبانیمان نباشد بلکه بر پایه ­ی پژوهش و کاوش باشد.

استاد گرانقدر آقای دکتر محمد دبیر­مقدم[۲] استاد دانشگاه علامه طباطبایی در سال۱۳۹۲ کتاب پربار “رده­ شناسی زبانهای ایرانی” را در دو جلد منتشر کردند. این کتاب را سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی(سمت) چاپ کرده است. وی در این اثر به توصیف، تحلیل و تبیین رده شناختی[۳]دوازده زبان ایرانی در قلمرو جغرافیایی ایران از جمله لکی و لری پرداخته است. مطالعه­ ی این کتاب می­تواند راهنمای علمی سودمندی برای علاقه ­مندان به مطالعات زبانی باشد. وی در پیشگفتار این کتاب می­نویسد:

“طبق اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران(مصوب ۱۳۵۸) زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. در ادامه از تعبیر زبان ­های محلی وقومی استفاده شده است که به لحاظ ملاک­ های زبان­ شناختی تعبیری موجه وعلمی است.”(دبیر مقدم۱۳۸۵: بیست و دو).

کاربرد اصطلاحات زبان،گونه، گویش و لهجه در بین مردم علاقه ­مند و آشنای به زبان و دانشجویان زبانشناسی دارای تشتت و گوناگونی فراوان است. وی این اطلاحات را به صورت زیر روشن ساخته است:

گونه(variety) : اصطلاحی است خنثی و پوششی که می­توان آن را به مثابه اطلاقی کلی به کار برد. یعنی هرگاه نخواسته باشیم خود را مقید به یک اصطلاح خاص کنیم ، اصطلاح گونه رهگشاست.

زبان(language): دوگونه­ ی زبانی که سخنگویان آن دو فهم متقابل ندارند.

گویش(dialect) دوگونه­ ی زبانی که سخنگویان آن دو فهم متقابل دارند اما در عین حال بین آن دو گونه تفاوت های آوایی،واجی،واژگانی، و دستوری وجود دارد.

لهجه(accent): دو گونه­ ی زبانی که سخنگویان آن دو فهم متقابل دارند اما در عین حال بین آن دو گونه تفاوتهای آوایی و واجی دیده می­شود.

بر پایه این تعریف­ ها فارسی امروز ،گیلکی، مازندرانی ،کردی سورانی، کردی کرمانشاهی، اورامی، وفسی ، لکی، لری، راجی، دلواری، لارستانی، شهمیرزادی، سمنانی، دوانی، بلوچی، نائینی، تالشی و تاتی زبانند. زبان فارسی زبان رسمی ایران است ودیگر زبان ­های نام برده شده زبان­ های محلی ایرانی­ اند. هریک از زبان­ های مذکور گویش ­های خود را دارد. به عنوان نمونه، فارسی تهرانی، فارسی اصفهانی، فارسی بیرجندی ، فارسی قائنی،فارسی کاشانی، تاجیکی، دری (یا فارسی افغانی) گویش ­های یک زبان اند: گویش ­های زبان فارسی. به همین ترتیب گویش ­های لاری، اوزی، خنجی، گراشی، بَستَکی، وبیخه­ ای برخی از گویش ­های زبان لارستانی هستند. دبیر مقدم(همان:بیست و سه) اصطلاح گروه گویشی را برای اطلاق به مجموعه گویش­ هایی که ذیل یک زبان جای می گیرند بسیارسودمند و راهگشا می ­داند. برای مثال لکی هرسینی، الشتری، کوهدشتی و نورآبادی را می­توان گروه گویشی زبان لکی دانست.

وی فصل دهم جلد دوم این کتاب را به زبان لکی اختصاص داده است. ایشان رده شناسی ترتیب واژه­ ها[۴]، نظام مطابقه[۵] و الگوهای نظام مطابقه در این زبان را به تفصیل توضیح داده است. مطالعه­ ی این کتاب به دوست­داران زبان و زبانشناسی توصیه می­شود.

[۱] .intuition

[۲] . نگارنده افتخار همکاری با ایشان در گرد آوری داده­ های مربوط به زبان لکی را داشته است.

[۳] . typological

[۴] .word order

[۵] .agreement/concord

 

* دانشجوی دکتری زبانشناسی/ مدرس دانشگاه های لرستان و پیام نور

Email:sephrsina.ir@gmail.com