آتش سوزی در جنگلها و مراتع را جدی بگیریم

 

جواد آزادبخت ٭/ کشکان:

مقدمه :

 منابع طبیعی تجدید شونده( جنگلها و مراتع ) از مهمترین و با ارزش­ترین سرمایه­ های ملی و مواهب الهی است. نقش این منابع خدادادی در حیات اقتصادی و اجتماعی انسانها به ویژه­­ در کشاورزی و محیط زیست ،غیرقابل انکار است. لذا حفظ و حراست از این سرمایه ملی  با توجه به افزایش روز افزون  جمعیت بیش از پیش احساس می گردد. عوامل متعددی موجب تغییرات کمی و کیفی دراین منابع می گردند  که برخی از آنها عبارتند از : انقراض طبیعی، بلایای طبیعی ،آتش­سوزی ، سیلاب، تراکم جمعیت، آفات و بیماری­های گیاهی که از این رهگذر آتش­سوزی یکی از عوامل اصلی تخریب  شناخته شده است که با اثرات سریع و ویرانگر ، سالانه مایه بروز خسارت چشمگیر و فزاینده ای می گردد.

آتش خطرناک ترین  و از بی رحم ترین دشمنان جنگل است . یک آتش سوزی محدود نیز همواره خسارات قابل ملاحظه ای را موجب می گردد به طوری که ممکن است حتی تخریب نهایی و کلی از آن ناشی شود. سطح وسیعی از جنگل های به علت ازدیاد جمعیت به مناطق مسکونی، مراتع و زمین های زراعتی تبدیل گردیده است.  انسان اولیه به علت نداشتن وسایل لازم جهت توسعه سطح زمین های کشاورزی و مرتع مجبور بود از روش سهل و ساده آتش زدن جنگل استفاده نماید. میزان خسارتی که حریق به جنگل ها وارد می سازد برحسب نوع درختان  و محیط متفاوت است. درجه شدت حریق و در نتیجه خسارت وارده در جنگل های سوزنی برگ به مراتب بیشتر از جنگل های پهن برگاست . ولی چون اکثر جنگل های ایران از گونه های پهن برگ تشکیل شده است، خطر توسعه آتش سوزی در آنها به میزان جنگل های سوزنی برگ اروپا یا جنگل های وسیع سوزنی برگ سایر مناطق دنیاست. حریق و آتش گرفتن جنگل و مرتع، چه از روی عمد و چه غیر عمدی صورت گیرد باعث از بین رفتن جنگل ها و مراتع می شود و قبل از آنکه توسعه یابد، باید از ایجاد آن جلوگیری شود.

آتش در جنگل های طبیعی ، گذشته از نابودی ذخایر ژنتیکی ، سیر تکاملی جنگل را در رسیدن به کلیماکس به تاخیر می اندازد و در جنگل های طبیعی یا دست کاشت علاوه بر تخریب محیط زیست ، موجب بروز ناهنجاریهایی در موجودات زنده و هزینه سنگین بازسازی را بر جامعه تحمیل می کند

بروز اولین آتش­سوزی­های طبیعی به حدود ۳۰۰ میلیون سال پیش در رسوبات زغال سنگ­ های قهوه­ای تخمین زده می شود. رعد و برق اولین علت این آتش­سوزیها قبل از پیداش انسان بوده است. سالیانه ۵۰۰۰۰ آتش سوزی بر اثر رعد و برق اتفاق می­افتد. بر اساس آمار منتشر شده از سوی سازمان خوار و بار جهانی (فائو) در یک دوره ۱۸ ساله (۱۹۹۸-۱۹۸۰) به طور متوسط در اروپا سالیانه ۴۲۱۰۰ فقره آتش­سوزی صورت گرفته است. میانگین سالانه حریق در جنگل­های جهان ۲ میلیون هکتار تخمین زده شده است.

آتش یکی از عوامل تخریب جنگل به شمار می رود و از نظر میزان خسارتی که به بار می آورددر مناطق مختلف اهمیت متفاوتی دارد ، زیرا شدت آن تابع شرایط اقلیمی محلی است که آتش سوزی در آن رخ می دهد. آتش به طور معمول در جنگل به چهار شکل به وقوع می پیوندد

۱-آتش گرفتن خاک سطح  جنگل که بیشتر در تورب زارها روی می دهد

۲-  آتش سوزی سطحی که در آن پوشش مرده گیاهی و رستنی های کوچک آتش می گیرند

۳- آتش گرفتن تاج درختان

۴- آتش گرفتن تنه درختان

از بین انواع آتش سوزی ها ، بیشترین آتش سوزی مربوط به سطحی (۷۵%) ،تاجی (۲۲%) و کمترین مربوط به تنه ای (جنگلهای بلوط که از داخل دچار پوسیدگی شده اند) و زیر زمینی (در اثر تورب و هوموس خاک ) است. در استان لرستان بیشترین نوع آتش سوزی به صورت سطحی اتفاق می افتد

علل و عوامل بروز آتش سوزی در جنگلها و مراتع:

الف)آتش سوزی عمدی:

۱-تبدیل اراضی جنگلی به زراعت دیم از طریق آتش زدن درختان

۲- تهیه زغال و هیزم

۳- اختلافات قومی و قبیله ای که منجر به آتش زدن جنگل ومرتع می شود

۴– اقدام عمدی  تعدادی از مردم که منافع آنها در تعارض با منابع طبیعی است

ب)آتش سوزی غیر عمدی

۱-روشن کردن آتش برای پختن غذا و تهیه چای توسط گردش گران و رها کردن آن پس از استفاده

۲- پرت کردن ته سیگار یا کبریت خاموش نشده در کنار جاده های مجاور جنگل

۳- آتش زدن کاه و کلش محصول های زراعی زمینهای نزدیک جنگل و مرتع

۴- پرت شدن جرقه از قطارها و وسایل نقلیه موتوری یادودکش کارخانه های نزدیک به جنگل

۵- شعله های خارج شده از کوره های زغال، و بی توجهی زغال گیران

۶- تیراندازی در جنگل توسط شکارچیان

۷- اتراق کوهنوردان، گردش گران و شکارچیان در جنگل و بی احتیاطی آنها در پاکسازی محل اتراق

آثار منفی و تخریبی آتش در اکوسیستم ها:

از بین بردن پوشش گیاهی

فرسایش اراضی پس از آتش سوزی

افزایش رواناب در سطح خاک پس از آتش سوزی

کاهش نفوذ پذیری خاک به دلیل بسته شدن منافذ خاک با رسوبات دوده ای ناشی از آتش سوزی

از بین رفتن جانوران و زیستگاه های آنها (نابودی آشیانه پرندگان و….)

از بین بردن میکروفلور و میکروفون منطقه مورد هجوم آتش به ویژه عوامل سفید کنترل کننده زیستی

سوختن مواد آلی و هوموس خاک و از بین رفتن آن ها

شستشوی مواد معدنی سوخته شده و ازاد شده در خاک بعد از آتش سوزی

کاهش درصد ازت خاک و نسبت کربن به نیتروژن در لایه های خاک سطحی

کاهش توان زراعتی خاک خصوصا” تا عمق ۱۵ سانتی متری

افزایش نمک های محلول در خاک سوخته شده و افزایش _pH در اثر وجود این نمک ها

توسعه آفات و بیماریهای گیاهی پس از آتش سوزی در هنگام رشد مجدد اندام های ظریف و تازه گیاهی

افزایش بیش از حد گاز دی اکسید کربن در اثر سوختن ترکیبات آلی و آلودگی محیط زیست

اثرات غیر مستقیم

اثرات غیر مستقیم آتش بستگی به تغییرات پوشش گیاهی دارد. یک آتش سوزی شدید ممکن است حیات تمام گیاهان روی سطح خاک را از بین ببرد . در چنین شرایطی تجدید حیات جنگل می تواند از طریق استقرار گونه های با بذور سبک که ممکن است از بیرون مناطق سوخته شده انتقال یابند انجام گردد . گونه های با سیستم ها ی ریشه ای دائمی که قادر به جستهای جدید هستند، و گونه های با بذور خفته که توسط حرارت تحریک می شوند نیز جانشین پوشش گیاهی می شوند . بسیاری از گونه های خانواده بقولات در این گروه قرار دارند . فراوانی این گیاهان و گیاهان تثبیت کننده ازت عموما بعد از این قبیل آتش سوزیها به چشم می خورند . در بسیاری از بخشهای جهان، آتش سوزیهای مکرر، توسعه گیاهان درختچه ای با گونه های جست ده و دارای شاخ و برگ چرمی را باعث شده اند. این قبیل گیاهان دارای ارزش غذایی کم بوده و به کندی تجزیه می شوند.

اثرات مستقیم

اثرات مستقیم آتش بر کیفیت رویشگاه از دو منبع اصلی سوختن مواد آلی و گرم شدن لایه های سطحی خاک سرچشمه می گیرند. سوختن مواد آلی منجر به آزاد کردن دی اکسید کربن، گازهای نیتروژن و ته نشینی مواد معدنی به شکل خاکستر می شود . بنابراین اثر مستقیم آتش باعث افزایش مواد معدنی شده و اسیدیته خاک را کاهش می دهد . در نتیجه ذخیره کلی نیتروژن نیز کاهش یافته و شرایط رطوبتی و دمایی رویشگاه تغییر می کند. همچنین به واسطه آتش سوزی فعالیت میکروبیولوژی خصوصا باکتریها افزایش می یابد، و برعکس سطح خاک در نتیجه کاهش میزان نفوذ آب بارندگی فشرده می گردد.

بر اساس آمار های موجود در ایران در یک دوره ۲۸ ساله (۱۳۷۵-۱۳۴۷) حدود ۱۶۰۰۰۰هکتار از جنگل های کشور بر اثر آتش سوزی از دست رفته است ، و پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۴حدود ۸۷۰۰۰ هکتار از جنگل ها دچار حریق شده اند. سطح آسیب دیده بر اثر آتش سوزی در جنگلهای ایران طی سالهای ۱۳۷۱تا۱۳۸۰ به میزان ۲۱۷۳۰۱ هکتار در ۶۲۳۵ مورد آتش سوزی بوده است.

مدیریت آتش سوزی با تاکید بر ساختار تشکیلاتی سازمان جنگلها ،مراتع و آبخیزداری کشور:

بر پایه ی قوانین و مقررات موجودسازمان جنگلها ،مراتع و آبخیزداری کشورتنها دستگاه متولی اطفاء حریق در عرصه های طبیعی است و سایر دستگاههای لشکری ،کشوری و شهرداری ها در صورت درخواست این سازمان به استناد تبصره ذیل ماده ۴۷قانون حفاظت و بهره برداری موظف به همکاری هستند از این رو نگاهی به وضعیت این سازمان خالی از لطف نمی باشد.

بر اساس ارزیابی سازمان خواربار ملل متحد در سال ۲۰۰۱ میلادی در کشور روسیه مدیریت جنگلها و مراتع بر عهده وزارت منابع طبیعی است و دارای چهار بخش آب،مواد فسیلی ، آژانس جنگل واکولوژی است . در این کشور در بخش حفاظت هوایی جنگل دارای ۲۴ پایگاه اصلی ،۴۴۰پایگاه کوچک ،۳۵۰ فروند هواپیما و چرخبال و ۵۰۰نفر خلبان و چترباز و تکنسین می باشد. در بخش مدیریت حفاظت و حمایت جنگل دارای ۱۶۸۰ مرکز جنگلبانی و ۱۹۰۰۰۰ نفر محافظ جنگل است .در کشور ترکیه۷/۲۰میلیون  هکتار جنگل وجود دارد و تشکیلات حفاظت و کنترل حریق در این کشور یکی از ۱۲ دپارتمان مدیریت در این کشور و دارای ۱۵۳۹مرکز حفاظتی و۶۱۶۳نفر نیروی گارد جنگل است . این در حالی است که د ر سازمان جنگلها ،مراتع وآبخیزداری کشور حتی یک فروند بالگرد و هواپیما جهت استفاده در مواقع ضروری جهت  مهار آتش سوزی و….. وجود ندارد(بی نام۱۳۹۰(.در روسیه به ازاء هر ۲۹۰۰هکتار،در آلمان ،در ایتالیا به ازاء هر ۱۰۰۰هکتار و در ترکیه به ازاء هر ۳۰۰۰هکتار. و در ایران به طور مثال در استان لرستان به ازاء هر ۶۰۰۰۰-۷۰۰۰۰ هکتار جنگل و مرتع یک نفر نیروی حفاظتی انجام وظیفه  می نماید.

پیشنهادهایی در راستای مدیریت آتش­سوزی در جنگل ها و مراتع:

به کارگیری روش های زیر می تواند از بروز آتش سوزی درعرصه های منابع طبیعی جلوگیری نماید لذا لازم است این روش ها را در برنامه پیشگیری از آتش سوزی در جنگل ها و مراتع جدی  و به کاربگیریم :

تهیه ،تدوین و تصویب طرح جامع مدیریت اطفاء حریق در کشور

تشکیل ستاد های بحران در مرکز استان ها،شهرستان و بخش ها با رویکرد پیشگیری و مهار آتش در فصل گرم و خشک سال در جنگلها و مراتع

شناسایی مناطق بحرانی و نیمه بحرانی و برنامه ریزی اصولی برای آنها از طریق بکارگیری دیده بان و نیروهای بومی این مناطق به منظور کنترل وگشت زنی در این مناطق

تصویب قوانین مناسب و کاربردی توسط مجلس شورای اسلامی به منظور بسیج امکانات و نیروی انسانی دستگاههای دولتی در مواقع لازم و ضروری

تهیه و به کارگیری تجهیزات وادوات لازم و روزآمد جهت مهار و کنترل به موقع آتش سوزی در جنگلها و مراتع

اختصاص اعتبار و امکانات مناسب به مناطق بحرانی

به کارگیری بالگرد در مواقع ضروری به منظور انتقال نیرو و امکانات به مناطق سخت گذر و بحرانی مورد آتش سوزی

واگذاری عملیات پیشگیری و مهار آتش سوزی در جنگلها و مراتع به مردم در قالب دهیاری ها و شوراههای اسلامی روستا ها در هر منطقه و برگزاری کلاسهای عملی برای آنها

سازماندهی و ساماندهی سازمانهای مردم نهاد( ُ NGOS ) کوهنوردان و علاقمندان به طبیعت و تجهیز آنها در شهرها و روستاها به منظور استفاده در شرایط حساس و بحرانی

ایجاد آتش بر مطابق اصول فنی و علمی در مناطق بحرانی و نیمه بحرانی

در موقع آتش­زدن مازاد محصولات کشاورزی در زمین­های مجاور جنگل ها و مراتع احتیاط لازم را بکار گرفته تا آتش به منطقه جنگلی و مرتعی سرایت نکند.

اطلاع رسانی به مردم از طریق رسانه ملی تا درروزهایی که خطر آتش­سوزی در جنگل وجود دارد از ورود به مناطق جنگلی و مرتعی حساس به آتش­سوزی و روشن نمودن ، به نحو مغتضی آتش جلوگیری شود.

تهیه و پخش برنامه های آموزشی و ترویجی در فصل بروز آتش سوزی از طریق صدا وسیما مرکز استان

الف) زمانی که هوا گرم و سطح جنگل پوشیده از برگهای خشک است از روشن کردن آتش خودداری کنیم

ب) با دیدن کوچکترین دود یا آتش در جنگل سعی کنیم آن را خاموش کنیم. یا به نزدیکترین واحد منابع طبیعی ، نیروی انتظامی، جهادکشاورزی ، حفاظت محیط زیست،شهرداری ها،بخشداری ، دهیاران و دیگر نهادهای دولتی اطلاع دهیم.

ج) پرهیز از کشیدن سیگار در جنگل و در صورت اجبار به کشیدن سیگار ،کبریت نیم سوخته یا ته سیگار باقی مانده را  باید خاموش کنیم.

د) پس از روشن کردن آتش برای تهیه چای و گرم کردن غذا اطراف آن محل را از هرگونه خار و برگ خشک کاملا پاک کنیم همچنین خاموش کردن آتش قبل از ترک جنگل الزامی است.

ه)  از ریختن مواد سوختنی مانند کاغذ ، زباله و از انداختن موادی مانند شیشه و بطری در کنار محیط جنگل  خودداری کنیم یا آنها را در زیر خاک پنهان سازیم. زیرا این مواد مانند ذره بین عمل می کنند و نور خورشید را جذب و ممکن است باعث وقوع آتش  سوزی شوند.

و)خودداری از انداختن مواد زائد و اشتعال­زا در مناطق جنگلی که خطر آتش­سوزی در بر دارد.

‍ز)به کار گیریاحتیاط ­های لازم به هنگام کارکردن با وسائل قابل اشتعال

با توجه به اهمیت منابع  طبیعی همه با هم بایستی در حفظ جنگلها و مراتع مشارکت نماییم و اجازه ندهیم جنگلها به افسانه هایی زیبا در دل تاریخ تبدیل شوند و بدانیم منابع طبیعی میراث مشترک همه ما و نسل های آینده است.و باور کنیم که مرگ و سوختن و به خاکستر تبدیل شدن هر بوته سبز مرگ ما انسانهاست.پس بیاییم درخت و سرسبزی و طبیعت را پاس داریم و به آنان که نمی دانند و از روی جهل و نادانی آتش جهل و دشمنی نثار طبیعت می نمایند و آنانی که می دانند و با طمع ورزی خود تیشه بر ریشه زندگی و حیات این زیست بوم(خانه مشترک) می زنند فریاد کنیم که حیات منابع طبیعی (جنگلها و مراتع)حیات ما انسانهای عصر دود و ماشین و مرگ آن مایه نابودی  همه ماست.. باشد که همه با هم در حفظ این سرمایه مشترک مشارکت نماییم. شماره تلفن ۱۵۰۴ امداد جنگل و مرتع، به عنوان پل ارتباطی آحاد جامعه با یگان حفاظت منابع طبیعی و آبخیزداری است و گزارش هر گونه تخریب، تصرف و آتش سوزی‌های احتمالی در اراضی ملی و جنگل‌ها به یگان حفاظت از طریق این خط ارتباطی امکان پذیر است.

همان گونه که زنده یاد سهراب سپهری می گوید:

چون جویبار ،آیینه روان باشیم: به درخت ،درخت را پاسخ دهیم.دیدم که درخت هست ،وقتی که درخت هست، پیداست که باید بود

 

 

٭ کارشناس ارشد  اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان کوهدشت