بحران آب در کوهدشت

حمزه آزادبخت٭/ کشکان: حضرت علی (ع) می فرمایند: افراد ضعیف و ناتوان هرگز نمی توانند ستم را از خود دور کنند و حق جز با تلاش و کوشش به دست نمی آید. (بخشی از خطبه ۲۹ نهج البلاغه )

این روزها در اینجا و آنجا تیترهای ریز و درشتی از مسئله بحران آب و خطرات ناشی از کم آبی دیده ایم که البته این تهدید ها را جدی نمی گیریم و معتقدیم که مرگ فقط برای همسایه اتفاق می افتد و حتی ککی ما را نخواهد گزید. ولی در حقیقت خطر به گونه ای جدی است که نمی توان آن را نادیده گرفت.

شهرستان ما با قدمتی چند هزار ساله و تمدنی کهن با آثار تاریخی ثبت شده که جای هیچ حرف و حدیثی باقی نمی گذارد که این منطقه به عنوان یکی از نخستین سکونت گاه های بشری شناخته شده که توانسته به تدریج مراحل تکامل خود را از دوره پارینه سنگی، میان سنگی، نو سنگی و شهر نشینی را پشت سر بگذارد. و از معدود سرزمین هایی بوده که انسان برای اولین بار به اهلی کردن حیوان و استفاده از آن برای کشاورزی پرداخته است.

همچنین شهرستان ما در طی جنگ تحمیلی صدمات و خسارات زیادی متحمل شده و بسیاری از خانواده ها عزیزان و سرپرستان خود را فدای این آب و خاک کرده اند. که با نگاهی اجمالی به وضعیت و امکانات شهرستان هیچ چیز محسوس تر از مظلومیت و نادیده گرفته شدن این همه تاریخ و تمدن و رشادت نیست.

شهرستان ما با داشتن نیروی جوان مستعد و تحصیلکرده و با داشتن افرادی که در سراسر کشور در زمینه ها و تخصص های مختلف حرف بسیار برای گفتن دارند، بی شک از نظر درصد بیکاری یکی از رتبه های نخست را در کشور دارد.

از این رو منبع اصلی درآمد مردم شهرستان را کشاورزی تشکیل می دهد که این منطقه با داشتن آب و هوایی مناسب و خاک حاصلخیز، استعداد ویژه ای برای کشاورزی دارد.و کوهدشت درصد بالایی از تولید محصولات کشاورزی و باغات استان را به خود اختصاص داده است.

قسمت اعظم زمین های کشاورزی منطقه بصورت دیم کشت می شوند که با توجه به کاهش بارندگی های سالهای اخیر حتی برخی کشاورزان به کاشت محصول در زمین های خود مبادرت نورزیده اند، که به طور مشخص میزان تولید و کیفیت محصولات شهرستان کاهش چشمگیری داشته است.

البته تنها زمین های دیم منطقه با مشکل مواجه نیستند، بلکه زمین های آبی نیز این خطر را احساس می کنند. سالهای اخیر با برداشت بی رویه از سفره آب زیرزمینی و آبیاری  غیر اصولی و غیر علمی و همچنین کشت محصولات آب دوست، آبخوان منطقه با بیلان منفی روبرو بوده و وضعیت بحرانی دارد. طی بررسی و مطالعه چاه های پیزومتری موجود در مناطق مختلف شهرستان، سطح آب زیر زمینی در تمام نقاط دچار کاهش شدید بوده که میانگین کاهش در کل مناطق طی یک سال( از شهریور سال ۹۲ تا شهریور سال ۹۳ ) حدود ۲ متر می باشد که با در نظر گرفتن ضریب ذخیره آبخوان و همچنین مساحت محدوده بیلان شهرستان، مقدار کسری ذخیره آبخوان در طی این یکسال حدود ۱۵۰۰۰۰۰۰ (پانزده میلیون) متر مکعب آب محاسبه می شود که جای تأمل و البته تأسف دارد.

گذشته از این پمپاژ بی رویه و برداشت بیش از حد آب از سفره آب زیر زمینی می تواند خطراتی به دنبال داشته باشد که ممکن است منجر به نابودی کل منطقه شود. به این صورت که پمپاژ آب  باعث کاهش فشار آب منفذی در حوزه شده و بر اثر فشار عمودی لایه و طبقات بالایی اطراف حوزه در نهایت باعث نشست زمین خواهد شد. خطر فرو نشست و شکاف دشت ها اکنون به یک مسئله ی جهانی تبدیل شده و امروزه در خیلی از مناطق این پدیده مشاهده شده است.

همچنین باید توجه داشت که حتی اگر میزان بارندگی در سالهای آینده مناسب باشد این حجم از دست رفته آب زیرزمینی به هیچ صورت جبران نخواهد شد. به این دلیل که با برداشت بیش از حد آب از آبخوان و با گذشت زمان تخلخل اولیه رسوبات تشکیل دهنده ی سفره کاهش یافته و سفره توان ذخیره سازی آب و تغذیه طبیعی را از دست خواهد داد. که حتی با انجام طرح های تغذیه مصنوعی نیز به سختی می توان بخش کوچکی از هدر رفت ذخیره آبخوان را جبران کرد.

با این روند در سال های آینده با مشکل جدی حتی برای تامین آب شرب شهرستان مواجه خواهیم بود، و این یعنی زنگ خطری برای استمرار حیات و شرایط زیستی در کوهدشت.

میدانیم که بشر اولیه در هزاران سال قبل برای گذران زندگی به کشاورزی و زراعت پرداخته، با تمام این تفاسیر آیا منصفانه است که این مردم محروم را حتی از این حداقل  و از ابتدایی ترین روش برای امرار معاش منع کرد ؟

اما چگونه می توان با وجود مشکلات و بحران آب باز هم این منطقه را از طریق کشاورزی سرپا نگه داشت ؟

بدون شک وضعیت کنونی آب زیرزمینی به گونه ای نیست که بتواند جوابگوی نیازهای شرب، بهداشت و کشاورزی منطقه باشد، اما چگونه می توان هم بحران آب را مدیریت کرد و هم از صنعت کشاورزی منطقه حمایت نمود؟

البته برخی راهکارها مانند برخورد و جلوگیری از برداشتهای غیر مجاز، کم کردن میزان بهره برداری از طریق بهبود روشهای آبیاری، تغییر الگوی کشت در منطقه و جایگزینی محصولات با نیاز آبی کم بجای محصولات آب دوست، نصب کنتور هوشمند برای چاه های کشاورزی و صنعتی وهمچنین بکارگیری تمهیدات لازم جهت جلوگیری از هدر رفت آب در شبکه های آبیاری، می توانند برداشت و پمپاژ بی رویه آب های زیرزمینی را کاهش دهند اما قطعأ باید به فکر یک منبع آبی دیگر برای تامین آب کشاورزی باشیم. خوشبختانه شهرستان کوهدشت از وجود دو رودخانه ی بزرگ کشکان و سیمره بهره مند است که از پر آب ترین رودخانه های استان و غرب کشور هستند. اما متاسفانه این رودخانه ها بدون منفعتی برای شهرستان از آن عبور کرده و در جنوب استان به هم پیوسته و سرشاخه اصلی رودخانه کرخه را تشکیل می دهند.

قابل ذکر است که رودخانه ی سیمره با دبی حدود ۱۰۵ متر مکعب در ثانیه که طبق محاسبات آب منطقه ای استان، میانگین خروجی آب این رودخانه به خارج از استان در دراز مدت حدود ۳/۴ میلیارد متر مکعب برآورد شده است. و در مورد رودخانه ی کشکان این مقدار برابر ۱۴۸۰ میلیون متر مکعب می باشد.

اکنون این سوال پیش می آید که چرا یک منطقه با داشتن چنین وضعیتی و بهره مندی از چنین رودخانه هایی باید شرایطی بحرانی از نظر آب داشته باشد؟ چرا با داشتن رودخانه هایی با این حجم از خروجی آب سطحی باید کماکان بصورت فاجعه باری از آب زیرزمینی استفاده کنیم؟

همانطور که می دانیم در سالهای اخیر خبر های ضد و نقیضی از احداث سد معشوره بر روی رودخانه ی کشکان به گوش خورده که خبر ساخت این سد مجادلاتی را بین استان خوزستان و استان لرستان ایجاد کرده است. که البته امیدواریم کوهدشت اینبار چوب بی توجهی مسئولین در این زمینه را نخورد و حداقل استان خوزستان هر آنچه را که برای خود می پسندد برای دیگران هم بپسندد.

بدون شک هر روز که ساخت این پروژه به تعویق بیافتد به نابودی این منطقه و این تاریخ و تمدن نزدیک تر خواهیم شد، و ای کاش معشوره نوش داروی بعد از مرگ سهراب نباشد.

 

٭کارشناس ارشد زمین شناسی/ کارشناس منابع  آب شهرستان کوهدشت