نـگاهی به سبک تنبورنوازی امام قلی امامی عزيزي

نـگاهی به سبک تنبورنوازی امام قلی امامی عزيزي

سید مجتبی حسینی طرهان

---

بانگ چرخش‌های چرخ است اینکه خلق
می‌سرایندش به تــنـــبـور و به حــلق
مــا هـــمـــه اجــــزاء آدم بوده‌ایم
در بهشت این لـــــــحن‌ها بشنوده‌ایم
ناله‌ی تـــــــنـــــبور و بعضی سازها
اندکــی ماند بــدآن آوازهـــــــــــا
«مولانا»

تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که جنبه‌ی عرفانی و مقامی دارد و با ضربات انگشت به صدا در می‌آید. کاسه‌ای بیضی‌شکل و سیم‌ها از روی دسته‌ی بلند و کاسه عبور کرده است. بزرگتر از سه‌تار و در قدیم به دوتار معروف بوده و در مناطق لک‌نشین به آن تمیره می‌گویند. این ساز از ۱۳ الی ۱۴ پرده تشکیل و ۲ الی ۳ سیم دارد. جنس کاسه و صفحه‌ی آن از چوب توت و دسته‌اش از چوب گردو می‌باشد. تنبور در مناطق یارسان‌نشین دارای تقدسی خاص است چنانچه نوازندگان قبل از شروع و در خاتمه دستانش را می‌بوسند.
اوج شکوه و عظمت تنبور در قرن پنجم هجری یعنی حضور در سپاه معروف و متشکل از نهصده شاه‌خوشین لرستانی بوده و از آن زمان تاکنون در جای‌جای ایران، تنبور را ساز شاه‌خوشینی نیز نامیده‌اند. از یافته‌های باستان‌شناسان می‌توان ادعا کرد که این ساز قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارد و از اسناد مهم تاریخی مجسمه‌ای است در حوالی مقبره دانیال نبی(ع) واقع در شوش. شاید نتوان دقیقآ زمان اختراع این ساز را معین نمود، اما می‌توان گفت ساخت تنبور از قرن‌ها پیش از ظهور اسلام رواج داشته است.

‏ زندگی صحنه‌ی یکــتای هنـرمندی ماست
هرکسی نغمه‌ی خود خواند و از صحنه رود
صــحـــنـه پــیـــــوســتـــه به جاست
خرّم آن نـــغـمــه که مردم بسپارند با یاد
«ژاله اصفهانی»

با صراحت می‌توان گفت عارف شوریده‌حال و سالک وارسته زنده‌یاد امام‌قلی امامی عزیزی از معدود اساتید تنبور نوازی می‌باشد که بر اجرای این مقامات و نغمات تسلط کافی و وافی داشته است. او نه تنها در لرستان بلکه در ایران، دارای سبکی خاص و شیوه‌ی نوازندگی منحصر به فردی بوده و این نوع نگرش برای اساتید فن با گوش دادن آثار به جای مانده‌اش به خوبی قابل درک می‌باشد. از سبک ایشان می‌توان بعنوان بهترین روش برای آموزش و انتقال تنبور در لرستان یاد کرد. او نوع کوک کردن تنبور، دستان‌بندی و مقامات و نغماتش را برگرفته از زمزمه‌های نهصده سپاه شاه‌خوشین دانسته و با افتخار خود را از جامعه‌ی یارسان اهلِ حق معرفی نموده بود.

 

 

استاد حمید ایزدپناه درباره تنبور زنده‌یاد عزیزی می‌گوید که از ساخته‌های خود ایشان می‌باشد، اما شنیده‌های از منابع مؤثق حاکی از آن است که زنده‌یاد امام‌قلی طی سفری که به کرمانشاه داشته به روستای گره‌بان که در آن موقع اغلب سادات مشعشعی آن را تشکیل داده بودن می‌رود و مدتی را در آنجا سپری می‌کند که در این ایام متوجه تنبورنوازی زنده‌یاد سیدفرخ‌میرزا مشعشعی شده و شیفته‌ی این هنر متعالی می‌گردد و در آن روزها با نشستن در حضور سادات بزرگ آن محال از جمله آقا سیدمنصورمشعشعی و سیدفرخ مشعشعی با روش تنبورنوازی آنها آشنا و با تحقیق و جستجو، تنبوری از ساخته‌های چنگیز فرمانی از سازندگان معروف گهواره خریداری می‌کند که این سفر او نیز خالی از لطف نبوده و با چگونگی ساخت تنبور نیز آشنا می‌شود و تنبوری را در اواخر عمر که ساخته‌ی دست خود استاد بوده را جهت یادگاری به جناب ایزدپناه اهدا می‌نماید.
زنده‌یاد استاد امام‌قلی علاوه بر تسلط کافی در تنبورنوازی و آگاهی کامل از مقامات مختص به تنبور در ساخت این ساز، سرشار از ذوق و شوق بوده و گذشته از این هنر زیبا آواز، لحنی خوش داشته است. شخصیت او در عین سادگی، آمیزه‌ای از عشق و شور و جنون بوده و همین ویژگی‌ها باعث تفاوت عمده‌ی شیوه‌ی او در نواختن تنبور و خواندن آواز در مقایسه با دیگر استادان تنبور زمان خود بوده است. او با توجه به دوری از اساتید موسیقی دستگاهی و ردیفی و همچنین مراکز اصلی رواج موسیقی و مقام‌های تنبور، توانسته بود نه تنها ارتباط عمیق خود را با موسیقی و مقام های زادگاهش حفظ نماید بلکه بر بستر ذوق، ظرافت و شوریدگی خویش، شیوه‌ای منحصر به فرد را در اجرای مقام‌های باستانی و حقانی تنبور از خود به یادگار بگذارد.
در سال‌های قبل از انقلاب به دعوت مسئولان وقت فرهنگ و هنر لرستان به تالار رودکی تهران رفت و با اجرای بی‌نظیر خود همه حاضرین را مجذوب پنجه‌های جادویی خود نمود. شیوه نوازندگی این هنرمند زنده‌دلِ لرستانی به نوعی خیره کننده بود که سرتیتر روزنامه‌های آن وقت از جمله اطلاعات، کیهان و… حکایت از چیره‌دستی استاد امام‌قلی امامی عزیزی بود. احمد عبادی از نام‌دارترین اساتید سه تار ایران در گزارش آن روزهای خود می‌گوید، زمانی که پنجه‌های عزیزی بر روی صفحه‌ی تنبور به صدا درآمد برای لحظاتی سکوت تمام تالار را فرا گرفت و ناگهان صدای تنبور با گریه‌ی حاضرین مواجه شد. در حین تنبورنوازی آنچنان چشم‌هایش را بسته، که گویی از خود بی‌خود شده بود. استاد احمد عبادی در پایان گزارش خود در آن روزها می‌گوید زمانی که مقام‌هایش را تمام کرد و از صحنه پایین آمد به رسم یادبود نوشته‌ای را تقدیمش نمودم تا اینگونه هنرش را قدردان باشم.

 

زنده‌یاد استاد امامی مقام‌های ماندگاری (از جمله یاری، سحری، هانای ممدبگ، پاوه‌موری و چندمقام دیگر) را در آن سال‌ها اجرا و ضبط نمود که این امر عامل مهمی در شناساندن تنبور به خارج از منطقه لرستان گردید. به نظر حقیر و با توجه به گوش دادن آثار این بزرگوار، روش مضراب‌کاری، دستان‌بندی و تعدادی از مقام‌های اجراء شده‌ی زنده‌یاد امامی با دیگر اساتید تنبور کاملاً متفاوت و دارای سبکی ممتاز می‌باشد.در واقع نمی‌توان او را تنها یک تنبورنواز معرفی کرد بلکه کلام‌خوان و کلام‌دانی که بر تکنیک‌های ساز مقامی تسلط کامل داشته و به صورت معنوی این مقام‌ها و کلام‌ها را به طور کامل درک کرده بود. متأسفانه بسیارى از نوازندگان و خوانندگان برجسته و مطرح کشور و استان در نیم قرن گذشته بدون در نظر گرفتن حقوق مادی و معنوی زنده‌یاد امامی نه تنها از شیوه نوازندگى ایشان استفاده نکرده بلکه آهنگ‌ها و مقاماتش را به اشکال مختلف اجراء و به نام خود رقم زده، زحمات و هنرش را نادیده و حتی یاد و نامش را به فراموش سپرده اند. زنده‌یاد امام‌قلی با تسلط کامل به اجرایی چهار قسمت موسیقی تنبور همت گمارده بود که در نوع خود بی‌نظیر و با سایر نواحی یارسان‌نشین تقریباً متفاوت است که ذیلاً به آنها اشاره خواهیم کرد.
۱-مقام‌های حقانی(کلام) ۲- مقام‌های باستانی (غیرکلام) ۳- بداهه‌نوازی ۴- ساخته‌های بزرگان.
مهمترین بخش تنبور معروف به اشعار و سروده‌های جامعه اهل حق یا مقامات و نغمات یاری می‌باشد که نزد یارسان جایگاه ویژه‌ای دارد. تعداد آنها در بین خاندان آتش‌بگی نامشخص است ولی به روایتی آنها را ۷۲ مقام می‌دانند که از ساخته‌های بزرگان و مسندنشینان یارسان می‌باشد که هر کدام از آن‌ها دارای ریتمی جذاب و مشخص هستند. در مقام‌های حقانی تعدادی گروهی نواخته می‌شود و تعدادی فردی ولی اغلب در جم‌خانه اجراء می‌شوند.
در مقام‌های باستانی هر کدام از آنها مختص به نوعی مراسم خاص می‌باشد و به چند دسته تقسیم می‌شوند از جمله: مقام‌های بزمی، مقام‌های سوگ و عزا، مقام‌های رزمی و مقام‌های کوچ ایل و فصل‌ها …
زنده‌یاد امامی در نواختن این مقام‌های باستانی استعدادی فوق‌العاده داشته و هر کدام از آنها را به شیوه‌ی منحصر اجراء نموده است آنچنان که روزنامه کیهان سال ۱۳۵۲ می‌نویسد که هنر اصیل و بکر او در نخستین برنامه‌اش در تهران منتقدان موسیقی را به تحسین وا داشت. حال در اینجا به تعدادی از آن مقام‌ها به اختصار می‌پردازیم:
مقام ماله‌ژیری:
ماله‌ژیری از مقام‌های باستانی و بسیار کهن لرستان می‌باشد که حالتی حماسی به خود دارد و بیشتر با تنبور نواخته می‌شود. زنده‌یاد امام‌قلی امامی به دو شیوه این مقام را اجراء نموده است یعنی گاهی با آواز و تنبور و گاهی بدون آواز. این مقام بیشتر در فصل پاییز نواخته می‌شود. ماله‌ژیری یعنی حرکت و رفتن به منزلگاه پاییزی و نام یکی از طوایف لک زبان لرستان نیز می‌باشد.
مقام پاوه‌موری:
پاوه‌موری نوائی بسیار اندوهگین دارد و اشعاری که با آن خوانده می‌شود حکایت از روزهای دور و دراز و خاطرات تلخ و شیرینی است که رشادت و دلیری گذشتگان و سواران ایل را بازگو می‌کند. این مقام به هوره‌ی لکی نزدیک می‌باشد و خوانندگانی که از صدای گرم و سوزناکی برخوردار هستند آن را اجرا می‌کنند. در اجرای این مقام زنده‌یاد امام‌قلی بسیار متبحر بوده و آن را استادانه نواخته و خوانده است.
مقام سحری:
سحری یکی از مقام‌های بسیار ارزشمند، دلنشین و کهن است که با آواز همراه با تنبور و یا سرنا به همراهی دهل اجرا می‌‌شود تنبورنوازان در محافل و مجالس اذکار روحانی که طی آن شب به صبح می‌انجامد طلوعی دیگر را نوید داده و اشعار امیدبخشی که سرا پا وجد و نشاط ایجاد می‌کند را به گوش مستمعین می‌رسانند و در اعیاد ملی و مذهبی نیز سرنا و دُهل‌نوازان بر فراز بام‌های خود همین مقام را در وقت سحر می‌نوازند.
مقام هانای ممدبگ:
این مقام یکی از بهترین و زیباترین مقام‌های یارسان آتش‌بگی است و متفاوت با سایر مقام‌ها که علاوه بر جذبه‌ی خاص خود بسیار سنگین و باوقار می‌باشد. این مقام را بیشتر در فضای باز با دهل و سرنا برپای آتشی بزرگ و مراسم ذکر روحانی اجراء نموده‌اند. استاد امام‌قلی امامی عزیزی از معدود نوازندگانی است که به راحتی آن را برای اولین بار با تنبور خوانده و نواخته است.
مقام گل و خار:
این مقام از مقام‌های برجسته‌ی باستانی و مخصوص تنبور است که از ریتمی بسیار باشکوه و آهنگی غنی برخودار است. شاید در گذشته‌های دور شعر این آهنگ مخصوص مناظره گل و خار بوده است که به مرور زمان استفاده از دیگر اشعار کردی نیز برای اجرای آن رایج گردیده است. ریتم این مقام سه ضربی است که ضرب اول فراخ‌تر از دو ضرب بعدی است یعنی از هفت چنگ موجود در میزان سه تای آن در صرب اول و دوتای آن در صرب دوم و دوتای دیگر در ضرب سوم نهفته است. این ریتم را در موسیقی کردی سه‌پا می‌نامند
مقام هل پرکه:
یکی از مقام‌های رقص موسیقی شاد لرستان با تم‌هائی از موسیقی کردی کرمانشاهی که پس از مقام قطار و سنگین‌سماع اجرا می‌شود. در این مقام پاها به شکل آزاد به طرف جلو رها شده و به سمت بالا حرکت می‌کند. این مقام بیشتر با ساز و دُهُل نواخته شده که زنده‌یاد امامی آن را با تنبور نواخته است.
مقام قطار:
از مقام‌های آوازی بسیار کهن است که از حالتی حماسی و عاشقانه برخوردار است. خواننده‌ی این مقام گاه بدون همراهی تنبور و گاه همراه تنبور این مقام را اجرا می‌نماید و در طی آن اشعاری عاشقانه و یا حماسی که گاهی از چاشنی پند و عبرت نیز برخوردار است را زمزمه می‌نماید.
برای اجرای این مقام گاهی تنبور آواز خوان را همراهی می‌کند.
مقام جنگه‌راه:
این مقام از مقام‌های پُرنشاط و مهیج باستانی موسیقی مقامی است و از حالتی حماسی برخوردار است. و این حالت از نامش نیز پیداست. «جنگه‌راه» به معنی راه جنگ است و راه یعنی مقام و گوشه و ترکیب این دو کلمه با هم یعنی آهنگ جنگ یا مقامِ مخصوصِ جنگ. اگر چه این مقام بیشتر با تنبور نواخته می‌شود ولی در اصل نوازندگی آن بعهده‌ی سرنا و دهل است.
شاید وقتی که با تنبور و در مراسم ذکر اجرا می‌گردد جنگ سالک و مستمع با اهریمن نفس مدنظر است.
مقام طرز:
کهن‌ترین مقام حقانی تنبور و یکی از گوشه‌های مهم ردیف موسیقی ایرانی می‌باشد. اهل حق چنین می‌پندارند که چون روح از تشریف و دخول به پیکر حضرت آدم (ع) خودداری مینمود به جهت ترغیب روح برای اجرای امر به اشاره‌ی حضرت حق فرشته‌ی اعظم حضرت جبرییل مقام طرز را با تنبور نواخت. روح با شنیدن آن آهنگ حقانی سرخوش گردید و مستانه به کالبد مذکور وارد گشت.
مقام «رارا» یا «خانکم‌رارا»:
مقامیست که در مراسم سوگ و هنگام مرگ بزرگان یارسان اجرا می‌شد. مردان و زنانی که از راه‌های دور آمده بودند به محل سوگواری می‌رفتند و ابتدا یک نفر با کاسه‌ای از گِل به استقبال آنها می‌رفت و هرکس تمایل داشت مقداری از گل کاسه را به شانه، سر و یا دستار و سربند خود می‌مالید. وقتی سرنا و دهل به مقام «رارا» می‌رسید عده‌ای از مردان در فضای باز محل سوگواری مردانه، کنار هم و دست در دست یکدیگر با ضرب موسیقیائی دُهُل و نظم حرکتی، رقصی مانند چوپی را با تکرار سر بیت نوحه گونه «خانکم رارا» بصورت دایره‌وار اجرا می‌کردند. همزمان شخصی نیز اشعاری در وصف خوبی‌ها و مهمان‌نوازی یا نیکوکاری و جنگ‌آوری تازه‌درگذشته با آهنگ می‌خواند و با حرکت دست و سر، شوری به پا می‌کرد. کسانی که جز دسته رقصنده‌ها بودند همراه با بقیه سربیت یا ترجیع «خانکم رارا» را بدنبال «سرخونی وش» تکرار می‌کردند.مقام‌های علی‌الهی، فرنگی رضاقلی، فرنگی سیدبهمن میرزایی، فرنگی خان‌میرزایی از جمله دیگر مقام‌های است که زنده‌یاد امامی در مجالس مذهبی و با حضور اشخاص نامبرده اجراء نموده است. ریتم این مقام‌ها گاه با آرامی نواخته می‌شود و گاه شور از زیبای‌های این مقام کف زدن حاضرین و جواب دادن سربند آواهای است که با این مقام‌ها نواخته می‌شود.

 

انشاالله سعی دارم که در آینده به طور اختصاصی به جزییات این نغمات و مقامات بکر و دست نخورده بپردازم. در آخر از تمامی اساتید و عزیزانی که در حفظ و اعتلای فرهنگ غنی لرستان از هیچ کوششی دریغ نکرده‌اند، بخصوص دست‌اندرکاران دوهفته‌نامه‌ی وزین آساره کمال قدردانی و تشکر دارم.